Η Αιματηρή Βεντέτα Μανιατών-Κρητικών Στον Πειραιά

«Στα Μανιάτικα επικρατεί μια απατηλή ηρεμία που δεν συναντάς σε καμιά άλλη συνοικία του Πειραιά, που οι άνθρωποι μιλάνε δυνατά, γελάνε, πίνουν παρέα, τσακώνονται, τα ξαναφτιάχνουν και πάλι φίλοι είναι.

Εδώ δεν έχει γέλια, τραγούδια και ελαφρότητες. Όλοι είναι σκυθρωποί και τσιτωμένοι και η κάθε ήσυχη μέρα που περνάει μοιάζει εύθραυστη εκεχειρία σε εμπόλεμη ζώνη. Αγέλαστοι άνθρωποι, αυστηροί, χωρίς φόβο και έλεος, πέτρινοι σαν τον φοβερό βραχότοπο που παράτησαν για να βρεθούν στριμωγμένοι σε ένα καμαράκι με τσίγκια ή πισσόχαρτα στη σκεπή, σε μια αυλή με άλλες δύο τρεις οικογένειες όπως η δική τους και, σαν να μην έφτανε που έφεραν τις παλιές έχθρητες από τη Μάνη, εδώ άνοιξαν καινούργιες?» (Διονύσης Χαριτόπουλος-Εκ Πειραιώς)

Τον Φεβρουάριο του 1906 ξεσπούν αιματηρά επεισόδια στον Πειραιά ανάμεσα σε Μανιάτες και Κρητικούς. Τα επεισόδια που διαρκούν μέρες και αφήνουν πίσω τους νεκρούς και τραυματίες και από τις δύο αντιμαχόμενες πλευρές, σπέρνουν τον τρόμο στην πόλη και κλείνουν τους Πειραιώτες στα σπίτια τους. Οι συγκρούσεις Μανιατών και Κρητικών ξεκινούν όταν Λάκωνες αχθοφόροι απαιτούν από Κρητικούς που μόλις έχουν αποβιβαστεί στο λιμάνι από την Κρήτη, να τους μεταφέρουν, έναντι αμοιβής, τις αποσκευές τους. 

Το λιμάνι του Πειραιά έχει καταστεί «βασίλειο» των Μανιατών, οι οποίοι έχουν πάρει με το «έτσι θέλω» τα αχθοφορικά δικαιώματα, καταφέρνοντας έτσι να κερδίζουν περισσότερα απ΄ όσα θα τους απέδιδε η εργασία τους στη φάμπρικα.

Οι εφημερίδες της εποχής αφιερώνουν πολλές σελίδες περιγράφοντας με λεπτομέρειες τις συγκρούσεις ανάμεσα στους Μανιάτες και τους Κρητικούς, ενώ στα κύρια άρθρα τους επιφυλάσσουν σφοδρή κριτική για την αδυναμία της πολιτείας να επιβάλει κανόνες. Τα επεισόδια και η απειλή λαμβάνουν γενικευμένη διάσταση τέτοια που ο πρωθυπουργός Γεώργιος Θεοτόκης συγκαλεί έκτακτο υπουργικό συμβούλιο για τον χειρισμό της κατάστασης.

Για ένα κοφίνι πορτοκάλια

Η εφημερίδα «ΑΣΤΥ» της 14ης Φεβρουαρίου 1906 περιγράφει για την αιματηρή αναμέτρηση: «στις 9.30 πρωινήν ώραν της προχθές Κυριακής κατέπλευσε εις τον λιμένα Πειραιώς προερχόμενον εκ Κρήτης το Ιταλικόν της γραμμής. Μεταξύ των επιβατών ήσαν και 10 περίπου Κρήτες. Ούτοι έφερον μεθ΄εαυτόν και μερικάς αποσκευάς τα οποίας έκαστος αποβιβαζόμενος εις το τελωνείον εφρόντιζε να παραλαμβάνει μαζί του. Αι αποσκευαί των Κρητών συνίσταντο, ως επί το πλείστον, από μικρά καλάθια εις τα οποία άλλος είχε τα ρούχα του και άλλος πορτοκάλια κρητικά. 

Όταν αποβιβάστηκαν, ο καθένας κρατώντας την αποσκευή του, κατευθυνόταν προς την έξοδο. Αλλά κατά έθιμον κάκιστον καθιερωμένον δυστυχώς από χρόνου πολλού, εν τω τελωνείω υπάρχουσιν αχθοφόροι, κατά το πλείστον, Μανιάται οι οποίοι αναλαμβάνωσιν την μεταφορά των αποσκευών, από την προκυμαία μέχρι το τελωνειακό κατάστημα πληρωνόμενος αναλόγως της αποσκευής. Τα πληρωνόμενα αυτά τέλη είναι τα λεγόμενα κόμιστρα. Η είσπραξη δε τούτων γίνεται πάντοτε τη ανοχή του Δημοσίου».

Σύμφωνα με το ΑΣΤΥ, οι Μανιάτες αχθοφόροι βλέποντας τους Κρήτες να αποβιβάζονται στην προκυμαία και να κρατούν? υπό μάλης τις αποσκευές τους, τους πλησίασαν και τους ζήτησαν να τους τις παραδώσουν για να τις μεταφέρουν στο τελεωνείο.

«Μα πορτοκάλια έχουμε εδώ μέσα σε αυτά τα καλάθια. Θα πληρώσουμε φόρο γι΄αυτά;» λέει ο ένας από τους Κρητικούς.

«Αν δεν πληρώσετε τα πορτοκάλια, θα πληρώσετε για τα χαμαλιάτικα» απαντούν οι Μανιάτες.

«Δεν πληρώνουμε χαμαλιάτικα. Εμείς είμαστε υπηρέτες του εαυτού μας» απαντούν οι Κρητικοί.

Κουβέντα την κουβέντα ξεκίνησε λογομαχία με υβριστικές φράσεις και συνεχίστηκε με συμπλοκή κατά τη διάρκεια της οποίας ο Μανιάτης Ευστάθιος Σαραντέας μαχαίρωσε τον Ιωάννη Πολυμενάκη και τον Ιωάννη Λαρεντζάκη. Το χτύπημα για τον πρώτο αποδείχθηκε μοιραίο. Τα επεισόδια γενικεύθηκαν. Λίγες ώρες αργότερα ο Πειραιάς γίνεται μάρτυρας νέων αιματηρών συγκρούσεων. Κρητικοί που συγκεντρώθηκαν στην Ομόνοια και άλλοι στην Καστέλα επιτέθηκαν εναντίον Μανιατών και καταστρέφουν καταστήματα στην περιοχή. 

Η αστυνομία Πειραιώς αναγκάζεται να ζητήσει όχι μόνο αστυνομική ενίσχυση αλλά και στρατιωτική. Πίσω από τον Άγιο Νικόλαο οι Κρητικοί επιτίθενται σε καφενείο που σύχναζαν Λάκωνες και οι μάχες που ακολούθησαν χαρακτηρίζονται τρομερές από τον Τύπου. Όταν πια Κρητικοί σπάνε οπλοπωλείο στην οδό Ναυαρίνου, αφαιρούν τα όπλα και σκορπίζονται, τότε η Αστυνομία του Πειραιά ζητά και πάλι ενισχύσεις που φθάνουν όμως από την Αθήνα αργά τη νύχτα. Τα επεισόδια συνεχίζονται και την επομένη, την ημέρα της κηδείας του θύματος από την Κρήτη.

πηγη - ΑΠΕ

 

Ο Φρες κτισμένος στους πρόποδες των Λευκών Ορέων

Ο Φρες είναι κτισμένος στους πρόποδες των Λευκών Ορέων, σε υψόμετρο 220 μέτρων. Βρίσκεται στο μέσο της διαδρομής Χανίων-Ρεθύμνου και απέχει από τα Χανιά 25 χιλιόμετρα. Είναι κατά βάση αγροτικό χωριό και παράγει λάδι, κρασί και κτηνοτροφικά προϊόντα. Έχει πολλές φυσικές ομορφιές και πλούσια ιστορία, αφού ήταν ένα από τα τέσσερα κεφαλοχώρια του Αποκόρωνα και έδρα δήμου από το 1880. Με την αναμόρφωση των κοινοτήτων ξανάγινε έδρα του Δήμου Φρε το 1998. 

Ο σημερινός επισκέπτης μπορεί να ξεκουραστεί στη μαγευτική τοποθεσία του Λουτρού, που βρίσκεται πάνω στην παλιά εθνική οδό και έχει πηγή με γάργαρο νερό και αιωνόβια πλατάνια. Ο χώρος είναι άριστα διαμορφωμένος από το Δήμο και αρκετά ευρύχωρος για κάθε είδους κοινωνική εκδήλωση, αφού λειτουργεί ταβέρνα με πλούσια εδέσματα. Ανηφορίζοντας για το χωριό ο επισκέπτης διασχίζει ένα τοπίο κατάφυτο με ελιές και αμπέλια κα φθάνει σε ένα παραδοσιακό οικισμό. Οι κάτοικοι του Φρε είναι αρκετά δημιουργικοί και φημίζονται για τη φιλοξενία και την αγάπη που έχουν για το χωριό τους. Τα τελευταία 30 χρόνια έχει ξεκινήσει μια μεγάλη προσπάθεια από την κοινότητα και τους συλλόγους αποδήμων Φρεδιανών Αθήνας και Χανίων, που έχει οδηγήσει σε μεγάλα έργα καλλωπισμού και πλούσιες πολιτιστικές εκδηλώσεις, στη διάρκεια του δεκαπενταύγουστου.

 Στο Φρε ο επισκέπτης μπορεί να θαυμάσει τη μεγαλόπρεπη εκκλησία της Ευαγγελίστριας με την εικόνα της Παναγίας, έργο του Ευαγγελιστή Λουκά, που έχει κηρυχθεί διατηρητέο μνημείο, την πλούσια Πινακοθήκη που δώρισαν στο χωριό το ζεύγος Μάρκος και Αργυρώ Γιαννουλάκη, το πρόσφατα ανακαινισμένο αρχοντικό του Μανούσακα, που στεγάζει το Μουσείο του Φρε, με κύρια εκθέματα τα γενεαλογικά δέντρα 95 οικογενειών του χωριού, που καλύπτουν την περίοδο 1800-2000. Στο χώρο του ηρώου, που έχει την προμετωπίδα ΜΝΗΜΗ ΚΑΙ ΧΡΕΟΣ, μπορεί να αποτίσει τον οφειλόμενο φόρο τιμής στους πεσόντες στους πολέμους Φρεδιανούς και να μελετήσει το πρωτοποριακό άγαλμα του Κρητικού αγωνιστή που φιλοτέχνησε ο Δημήτρης Καλαμάρας και δώρισε στο Φρε ο Κων/νος Μπουρμπάκης. Στον ίδιο χώρο είναι τοποθετημένες οι προτομές των Κων/νου Διγενάκη οπλαρχηγού-συγγραφέα, Σταύρου Κελαϊδή οπλαρχηγού δικηγόρου και του Κων/νου Λαγουμιτζάκη επιθεωρητή Μέσης Εκπαίδευσης, καθώς και τα ονόματα των αγωνιστών των Κρητικών επαναστάσεων και των εθελοντών των βαλκανικών πολέμων 1912-13. Ακόμη, μπορεί να δει πολλές παλιές και τοιχογραφημένες εκκλησίες ,που καλύπτουν την περίοδο από το 13ο αιώνα μέχρι το 16ο. Ξεχωρίζει ο ναός της Παναγίας των δύο βράχων στη θέση του Καπή ο λαγκός, που θυμίζει Μετέωρα, ενώ σημαντικές είναι και οι εκκλησίες του Αγίου Γεωργίου στου Ρεγκούση, της Παναγίας στα Σηφιανά , της Παναγίας στου Κολοκύθη και του Αγίου Ιωάννη στον Κούκο . Στο τέλος μπορεί να καθίσει και να απολαύσει τον καφέ του στην ευρύχωρη και όμορφη πλατεία, που βρίσκεται στο κέντρο του χωριού.

Όπως φαίνεται η περιοχή είχε κατοικηθεί από πολύ παλιά. Τα ευρήματα που είναι φτωχά και διάσπαρτα σε μια μεγάλη ακτίνα στην ανατολική και βόρεια πλευρά του χωριού, περιμένουν τους ειδικούς για να κάνουν τις αναγκαίες ανασκαφές και να δώσουν τις υπεύθυνες και τεκμηριωμένες απαντήσεις. Αν και το θέμα της ονομασίας δεν έχει οριστικά επιλυθεί, αφού το κείμενο που βρέθηκε στα Ενετικά αρχεία και δίνει την πολυπόθητη εξήγηση αποτελεί αντικείμενο αντιδικίας, εμείς καταφεύγομε σε αυτό, μια και δεν έχομε άλλη επιλογή. Σύμφωνα λοιπόν με την αφήγηση του δόκτορα Τρουλινού, που καταγόταν από το γειτονικό χωριό Νίππος και έζησε εκεί στα μέσα του 16ου αιώνα, ο Φρες την εποχή των Βυζαντινών λεγόταν Φέγγη, λόγω της θαυμάσιας θέσης που είχε. Γύρω στο 1550 οι Ενετοί ίδρυσαν στο χωριό μια σχολή, όπου δίδασκαν Φραγκοπαπάδες, οι λεγόμενοι Φρέρηδες, από τη Γαλλική λέξη FRERE που σημαίνει αδελφός-μοναχός. Σιγά-σιγά η Φέγγη έγινε το χωριό των Φρέρηδων και στο τέλος κατέληξε σε Φρες. Βέβαια αυτό δεν έγινε από τη μια μέρα στην άλλη. Μάλιστα κάποια εποχή οι Ενετοί χρησιμοποιούσαν στις απογραφές τους το όνομα του μεγαλοϊδιοκτήτη της περιοχής και το χωριό λεγόταν POMOGNA JULIANI, δηλαδή φέουδο του Τζουλιάνη. Ο Καστροφύλακας το 1583, ενώ αναφέρει ότι ο Φρες είχε 30 Ενετούς προνομιούχους, σε άλλο κατάλογο που παραθέτει με τους υπόχρεους για αγγαρείες, δεν αναφέρει το όνομα Φρες, αλλά το Pomogna Juliani. Αυτό δείχνει ότι για αρκετά χρόνια οι απογραφείς χρησιμοποιούσαν παράλληλα και τα δύο ονόματα, μέχρι που στο τέλος επικράτησε το σημερινό όνομα του χωριού.

Για τα χρόνια της Ενετοκρατίας δεν έχωμε καμιά γραπτή μαρτυρία για τα γεγονότα που διαδραματίζονταν στο χωριό. Στην απογραφή του 1583 ο Φρες έχει 30 προνομιούχους, πράγμα που σημαίνει ότι ανθούσε εκείνη την εποχή. Ακόμη η επιλογή του χωριού για την ίδρυση της σχολής των Φρέρηδων δείχνει τη σημασία που είχε ο τόπος για τους Ενετούς. Απόλυτο σκοτάδι καλύπτει την πρώτη Τούρκικη περίοδο 1645-1770, αφού δεν διασώζονται, ούτε γραπτές, ούτε προφορικές μαρτυρίες. Στην επανάσταση του Δασκαλογιάννη οι κάτοικοι του συνοικισμού Κοτσοβίτσα, που ζούσαν σε μια μικρή πεδινή έκταση πάνω από το χωριό και υπολογίζονται σε 50-60 άτομα, βοήθησαν τους επαναστάτες ή συμμετείχαν στο κίνημα. Μετά την παράδοση του Δασκαλογιάννη, οι Τούρκοι επέπεσαν στους αβοήθητους χωριάτες της Κοτσοβίτσας και τους αφάνισαν, καίγοντας την περιουσία και πυρπολώντας τα σπίτια τους. Από τους κατοίκους του μικρού οικισμού δεν γλίτωσε κανείς, αφού άλλοι σφάχτηκαν και άλλοι κάηκαν ζωντανοί στο μικρό σπήλαιο, όπου είχαν καταφύγει. Ακολούθησαν χρόνια σιωπής και πικρής σκλαβιάς, που σημαδεύτηκαν από τη σφαγή αγνώστου αριθμού Φρεδιανών στις ασπρες συκιές των Αρμένων, ενώ περίμεναν να αλέσουν τα γεννήματα τους. 



Ακολούθησε το ξέσπασμα της επανάστασης του 1821, στη διάρκεια της οποίας το χωριό θρήνησε αρκετά θύματα στον άπελπι αγώνα για τη λευτεριά. Κατά τη διάρκεια της Αιγυπτιακής εξουσίας (1830-1841) στο Φρε εγκαθίσταται το στρατηγείο των Αιγυπτιακών δυνάμεων. Στη βραχύβια επανάσταση του Χαιρέτη το 1841, ο Φρες ήταν και πάλι μπροστάρης στον αγώνα, όπως μας λέει η λαϊκή μούσα με το παρακάτω δίστιχο, που αναφέρεται στο Χαιρέτη : "Στου Φρε τον κατεβάσανε στου Σύμβουλου το σπίτι κι' εφημερίδες έκαμαν κι εγέμισεν η Κρήτη". Η πρώτη μπαλωτιά της τρίχρονης επανάστασης του 1866, έπεσε στο χωριό, όταν ο Νικόλας Τζιτζικαλάκης σκότωσε τον αιμοβόρο Χατζή-Χουσείν των Πεμονίων, που είχε σφάξει αναίτια τον παππού του στις ’σπρες συκιές. Στη διάρκεια των συγκρούσεων ο Φρες ήταν ένα διαρκές πεδίο συγκρούσεων, αφού δέσποζε στη λεκανοπέδιο του Αποκόρωνα. Οι ζημιές σε έμψυχο και άψυχο υλικό ήταν τεράστιες, ενώ πολλοί Φρεδιανοί ξενιτεύτηκαν για να αποφύγουν την εκδίκηση του δυνάστη. 

Στην επανάσταση του 1878 ο Φρες ήταν και πάλι στις επάλξεις. Η εκκλησία της Ευαγγελίστριας και το δημοτικό σχολείο φιλοξένησαν τις εργασίες της επαναστατικής συνέλευσης για πάνω από δύο μήνες και οι Φρεδιανοί πρόσφεραν ότι είχαν και δεν είχαν ,για να στηρίξουν τον αγώνα. Στην τελευταία τρίχρονη επανάσταση των ετών 1895-1897 οι Φρεδιανοί έκαναν και πάλι το χρέος τους και θρήνησαν αρκετά θύματα. Ακόμη πρόσφεραν και στήριξαν υλικά τις εργασίες της Μεταπολιτευτικής επιτροπής, όταν αυτή συνεδρίαζε στο χωριό . Όμως όλα αυτά ξεχάστηκαν, αφού σε λίγο ανέτειλε επιτέλους ο ήλιος της λευτεριάς στο πολύπαθο νησί μας. Δεν πέρασαν πολλά χρόνια και στο προσκλητήριο του 1912,οι Φρεδιανοί ανεξαρτήτως ηλικίας και οικογενειακής κατάστασης έτρεξαν εθελοντικά στα βουνά της Ηπείρου και της Μακεδονίας για να λευτερώσουν τους σκλαβωμένους αδελφούς τους. Πάνω από 25 άντρες άφησαν τις οικογένειες τους και πρόσφεραν τις υπηρεσίες τους στον ωραίο αγώνα. Τέσσερις από αυτούς έμειναν για πάντα εκεί, δίνοντας μας με τη θυσία τους ένα αξεπέραστο παράδειγμα για μίμηση. Μετά την ένωση με την Ελλάδα το 1913, ακολούθησε την πορεία της Ελληνικής Δημοκρατίας και πρόσφερε αρκετά τέκνα του στους αγώνες για την ανεξαρτησία και την ακεραιότητα της Πατρίδα μας, τόσο στη Μικρά Ασία το 1922, όσο και στα βουνά της Αλβανίας το 1940 - 41.Στις 3-2-1945 στο Φρε υπογράφεται η συμφωνία ΕΑΜ-ΕΟΚ, σύμφωνα με την οποία δεν θα επέτρεπαν σε αντάρτες από άλλες περιοχές να μπουν στον Αποκόρωνα και αποφεύγεται με αυτόν τον τρόπο ο εμφύλιος. Τέλος στις 31-10-1945 το χωριό βομβαρδίζεται από τους Γερμανούς σαν αντίποινα για την ανταρτική δράση, με συνέπεια να σκοτωθούν δύο γυναίκες και να καταστραφούν μερικά σπίτια, ενώ η εκκλησία της Ευαγγελίστριας γλύτωσε σαν από θαύμα, μια και η βόμβα που τη κτύπησε πέρασε μέσα από τις διακοσμητικές τρύπες του καμπαναριού και έπεσε στην αυλή της χωρίς να σκάσει.

 

 

Γιάννης Μετζικώφ Και Οι Τρεις Κάμαρες: Μία Εξομολόγηση

Γεννήθηκα σ'ένα χωριό στην Κρήτη, φτωχό και απομονωμένο κοντά στους γκρεμούς της Γραμβούσας, δυτικά, εκεί που τελειώνει το νησί, όταν ο πατέρας μου, που ήταν χωροφύλακας πήρε μετάθεση απ τα Χανιά και πήγε εκεί με τη μάνα και τ αδέλφια μου.

 Η μάνα μου μιά ντελικάτη Αθηναία, δεν συμπάθησε ποτέ την Κρήτη και αυτό το καταλάβαινες στις παραπονεμένες ιστορίες για τα αλησμόνητα παιδικά της χρόνια και για τις αλλαγές που επακολούθησαν και βρέθηκε εδώ στην άκρη του ... κόσμου. Ομως εγώ, εκεί, στην άκρη του ...κόσμου πρωτογνώρισα τα σημάδια της καλλιτεχνικής δημιουργίας με ένα τρόπο εξαιρετικά άμεσο και οικείο, όταν ακόμα δεν ήξερα το εύρος της λαϊκής έκφρασης και τα πολιτισμικά χαρακτηριστικά του κάθε τόπου, που αργότερα θα γίνουν ο τρόπος, η γραφή, το ύφος και η δύναμη κάθε καλλιτέχνη, που γεννιέται εκεί. 

Αν η τέχνη προχωράει μπροστά έχοντας στραμμένο το βλέμμα προς τα πίσω, τότε σίγουρα ποτέ δεν θα πάψω να κουβαλάω μέσα μου την Κρήτη της σκέψης και της μνήμης μου σε ότι κι αν κάνω. Μια μνήμη αχανής που είναι συγχρόνως η φύση μου, ο χώρος του μύχιου εαυτού μου, που από μόνη της τελικά προσδιορίζει το ποιός είμαι!

Εκεί λοιπόν, πολύ μικρός, ένοιωσα τα πρώτα γοητευτικά ερωτήματα πάνω στην έννοια της ομορφιάς και την ανάγκη να συμμετέχω σαυτή τη διαδικασία έστω και σαν παρατηρητής, ακριβώς γιατί η τέχνη με μιά απ τις μορφές της γινόταν μες το ίδιο μου το σπίτι, την καταπιάνονταν οι άνθρωποι που γνώριζα και αγαπούσα, απαράλαχτα ίδια, όπως γενιές αμέτρητες πριν απ αυτούς, σαν μια ανάγκη και η ανάγκη μας να εκφραστούμε γεννιέται μαζί μας, σαν το παιδάκι που πριν γράψει και μετρήσει, ζωγραφίζει.

 Καταπιάνεται με την τέχνη προσπαθώντας να προσδιορίσει τη θέση του, αντιμέτωπο με το θαύμα του κόσμου μέσα στον οποίο ήρθε και ζει!

Εκείνα τα μεταπολεμικά απογεύματα των μεγάλων ξενητεμών, μέσα από τις δροσερές αυλές που ήτανε γεμάτες ανθισμένους γαζοντενεκέδες, ήταν στο σπίτι μας μια φωτεινή κάμαρα που μαζεύονταν παρέες γυναικών ν αποσπερίσουνε, με τα κουσούνια στην ποδιά και πλέκανε τα φημισμένα κοπανέλια, αχειροποίητες δαντέλες, με σχέδια που έκρυβε η μιά απ την άλλη και που ποτέ δεν άπλωναν στο σπίτι τους ,μόνο τις φύλαγαν ευλαβικά μες τα συρτάρια , σαν νάτανε αταίριαστο το στόλισμα στην μίζερη, φτωχειά ζωή τους, και τάφηναν ανέγγιχτα για τα παιδιά τους, σαν ευχή για την καλύτερη ζωή, που ίσως τα περίμενε. 

Μέρες, ατέλειωτες ώρες, μήνες, ερχόταν ο χειμώνας για να τελειώσει αυτό που κράταγε η κάθε μία. Εκεί, πρώτη φορά εγώ, ένοιωσα πως ο χρόνος έχει άλλη σημασία και τρέχει αλλιώς μες τη δουλειά που αγαπάμε και πως το καλό αποτέλεσμα έχει το αντίτιμο μιάς ολόψυχης κατάθεσης του χρόνου σου. Πολλά χρόνια μετά, όταν ήμουν νεαρός, η Ειρήνη Παπά μου είπε μιά σπουδαία κουβέντα, που έχει μεγάλες διαστάσεις αν την αναλύσουμε γιατί έχει πάνω από όλα σχέση με τον χρόνο. Μου είπε΄ Όταν δουλεύεις στο θέατρο προσπάθησε να δουλεύεις όπως οι λαϊκοί τεχνίτες.

Η μάνα μου ήτανε μοδίστρα, η μάλλον δασκάλα που δίδασκε κοπτική, είχε τελειώσει εδώ στου Τσοπανέλλη και εκεί στην Κρήτη τις πηγαίναν τα κορίτσια τους για να τα μάθει ράψιμο. Ετσι εκεί στη δεύτερη κάμαρα, που είχε κι ένα βορεινό παράθυρο, έβαλε ένα πάγκο και μιά ακέφαλη κούκλα και στριφογυρίζανε όλες γύρω της καρφιτσώνοντας απάνω της ψαλιδισμένα χαρτιά με μεγάλη προσοχή. Σαυτή την κάμαρα γινότανε μεγάλο πηγαινέλα. Οι διαθέσεις αλλάζανε απο την μια στιγμή στην άλλη, πράγμα που έκανε δύσκολο να προσαρμόζω την παιδική μου συμπεριφορά παρά τα άγρια βλέμματα. 

Εφθανε σαν παράδειγμα η χήρα και βάραινε η ατμόσφαιρα. Κρύο νερό και λίγα λόγια, αναστεναγμοί και ψίθηροι, σιωπή και παρηγόριες, της βάζανε το μισοτελειωμένο μαύρο ρούχο και κάναν από σέβας πως πενθούσανε μαζί της όλες. Δεν πίστευα τα μάτια μου τι συμφορά μας βρήκε στα καλά καθούμενα. Για λίγο όμως. Γιατί σε λίγο όλα αλλάζανε, αφού ερχότανε η νύφη, μαντινάδες και συγχαρητήρια, άνοιγαν και θαυμάζανε το αγοραστό πανί, τα τούλια, τα υπονοούμενα, οι ευχές, οι σουμάδες, τα πνιχτά γέλια, μια άλλη εικόνα, ένα άλλο ρούχο, μιά άλλη παράσταση. Ενα μονόπρακτο κάθε φορά. Ενα φουστάνι φόρεσε ένας άνθρωπος και άλλαξε ο κόσμος όλος!

Πιο μεσα, πριν απ την πίσω αυλή, ήταν η τρίτη κάμαρα, η πιο μικρή, που μένανε δύο θειάδες μου, που είχανε εκεί τους αργαλειούς τους και υφαίνανε παραγγελίες σε όλη την περιοχή, πατανίες κόκκινες και μαύρες σκέτες η με σγουρά τριαντάφυλλα , κουσκουσεδένιες, απο μαλλιά που στρίβανε και βάφαν μοναχές τους, αγορασμένα με το ζύγι απ τους βοσκούς, Τώρα, στις μέρες μας, αν πάει κανένας στα βουνά την εποχή της κουράς, θα δει γεμάτες τις πλαγιές από μαλλιά πεταμένα, που τα σέρνει ο αέρας δω και κει, γιατί στις μέρες μας κανένας δεν υφαίνει πιά και οι άνθρωποι δεν τα χρειάζονται. 

Τότε όμως δεν ήταν έτσι! Στα δάχτυλα τους, είδα το βρώμικο μαλλί να μεταμορφώνεται σε λεπτότατη ίνα, και αμέτρητα , ζεματιστά μάτσα μαλλιών να κρέμονται στην πίσω αυλή και να στραγγίζουνε τα χρώματά τους, σαν μια απέραντη μάλλινη παλέτα , που θάπαιρναν και θα ζωγράφιζαν πάνω στις πατανίες, εκείνες τις λουλουδένιες τους γιρλάντες, που θα συντρόφευαν δοξαστικά τον έρωτα, στις φτωχές κάμαρες, τις γαμήλιες νύχτες.

 Οι θείες μου δεν ήταν καλλιτέχνες, δεν πήγανε ποτέ σχολείο και δεν έκαναν τίποτα πιο πολύ από αυτό που έκαναν οι κρητικές αιώνες τώρα. Κανένας δεν τους μίλησε για χρώμα και για σχέδιο. Δασκάλες ήταν οι προγόνισσες τους. Κι έτσι έμειναν σαν μιά συνέχεια, για πάντα ευτυχισμένες στο περίκλειστο βασίλειο τους.

Το σπίτι μας δεν ήταν εργαστήριο. Ηταν το σπίτι που μέναμε, ολάνοιχτο χωρίς μυστικά. Ηταν ο τρόπος που ζούσαμε. Ετσι μεγάλωσα και έτσι νοιώθω ακόμα μέσα μου σαν να συνεχίζω κάτι, που ξεκινάει από αυτές τις παρωχημένες μνήμες και φτάνει ως τα θέατρα που μπαινοβγαίνω. Συχνά, όταν θυμηθώ μιά λεπτομέρεια το ένα φέρνει το άλλο και ξαναέρχονται όλα μπροστά μου.

 Οι ήχοι, τα χρώματα, τα χέρια, τα γέλια, οι αποχωρισμοί, οι σιωπές, τα δάκρυα, τα φιλιά, τα πένθη, τα πρόσωπα, μέχρι που πέρασαν τα χρόνια και χάθηκαν όλα. Ανοιξε η πρώτη γούβα, μετά η άλλη, η άλλη, δεν έμεινε κανείς, πέθαναν όλοι με γαλήνη σε αγαπημένες αγκαλιές, βούλιαξε και το σπίτι, ερημιά, φτάσανε και οι τουρίστες, χτιστήκανε τα περιβόλια, γέμισε η Κρήτη ξενοδοχεία, αξιοποιηθήκαμε.

Χρόνια τώρα κάθε φορά που καταπιάνομαι με μια θεατρική παράσταση, ξέρω καλά που να τρέξω να ανασύρω ένα συναισθηματικά ουσιώδες στοιχείο σαν σημείο εκκίνησης αλλά και τρόπους, επεξεργασίες και τεχνικές που εφαρμόζω ακόμα. Νομίζω μέσα μου, σε μια σειρά εμπειριών και διδαγμάτων, που είναι για μένα τα ανεξίτηλα ίχνη μιας εξαιρετικά πλούσιας ζωής που έζησα κοντά σαυτούς τους ανθρώπους, έτσι όπως όλοι μας πρέπει να εννοούμε τον αληθινό πλούτο. 

Νομίζω πως οι απέραντοι κύκλοι της ανθρώπινης σκέψης θα επανέρχονται και πάντα εμείς θα μένουμε εκστατικοί μπροστά στα μεγαλοπρεπή της επιτεύγματα. Γιατί μόνο μαυτή την έννοια, τίποτα δεν πεθαίνει και τίποτα δεν χάνεται. Απλώς συνεχίζουμε.

Η ομιλία που έγινε σχετικά με το θέατρο και τη λαϊκή παράδοση στο λύκειο των Ελληνίδων στις 13 Μαϊου 2014

 — μαζί με Eva Secha

 

Όποιος ελπίζει στο θεό θα ανακουφιστεί

Στο Ρέθυμνο υπάρχουν και διασώζονται θυρώματα δίνοντας μία ξεχωριστή λαμπρότητα στους δρόμους της παλιάς πόλης.  

Ένα τέτοιο θύρωμα υπάρχει στην οικία της οδού Κλειδή 13.Εκεί βρίσκεται ένα μεγάλο γωνιακό κτίριο με ενδιαφέρουσα πρόσοψη, πρόσφατα αναστηλωμένο το οποίο είναι εξαιρετικό δείγμα ιδιωτικής κατοικίας του Ρεθύμνου.

Το θύρωμά του, ένα από τα ωραιότερα του Ρεθύμνου, έχει κορινθιακά κιονόκρανα και ανάμεσά τους φέρει επιγραφή στα λατινικά: «Όποιος ελπίζει στο Θεό θ' ανακουφιστεί» (QUI SPERAT IN DEO SUBLEVABITUR).Το θυρώμα έχει ημικυκλικό ανώφλι και διακοσμείται ο κενός χώρος των πλευρικών τριγώνων, ο οποίος απεικονίζει γυμνά παιδιά που κυνηγούν πουλιά.  

ΚΕΙΜΕΝΑ

 

Αμα θα ανοίξει στο χωριό Το πρώτο το καζάνι - του Νίκου Χασαπλαδάκη

 

 

Καζανέματα

Αμα θα ανοίξει στο χωριό

Το πρώτο το καζάνι

από πελάτη ο καφετζής

αυθημερόν με χάνει. 

 

Και τα καζάνια του χωριού

σειρά σειρά Θα πάρω

και τσι ρακες των χωριανω

όλες θα τσι γραδαρω. 

 

Και πίνω τα ρακάκια μου

και γίνομαι ωραίος

στον καφετζή το μήνα αυτό

ποτέ δεν φίνω χρέος. 

 

Και στο καζάνι του Θεού

βρίσκω τα ελει όλα

από πατάτα κάστανο

μέχρι σπαλομπριζόλα. 

 

Βρίσκω κοπανιστες ελιές

ρόδια καρύδια σύκα

και άμα φτιαχτώ Ευχαριστώ

λέω και καληνύχτα. 

 

Και έτσι ετούτο το βιολί

γίνεται κάθε χρόνο

το έθιμο του καζανιού

και εγώ αναβιώνω. 

 

Ποτέ το έθιμο αυτό

τσι Κρήτης να μη σβήσει

ετούτα να σας έγραψα

απάνω στο μεθύσι. 

 

Κι όλα τα φιλαράκια μου

άμα θα τα πετύχω

στο σπίτι μου για να βρεθώ

πηγένω τοίχο τοίχο.

 

Η Κρήτη το μεγαλύτερο και πολυπληθέστερο νησί της Ελλάδας

 Η Κρήτη είναι το μεγαλύτερο και πολυπληθέστερο νησί της Ελλάδας και το πέμπτο μεγαλύτερο σε έκταση της Μεσογείου, μετά τη Σικελία, τη Σαρδηνία, την Κύπρο και την Κορσική. Πρωτεύουσα και μεγαλύτερη πόλη της είναι το Ηράκλειο, το οποίο είναι έδρα της περιφέρειας Κρήτης που συμπεριλαμβάνει γειτονικά νησιά και νησίδες. Με πληθυσμό 623.065 κατοίκων, περίπου 160 χιλιόμετρα νότια της ελληνικής ηπειρωτικής χώρας και εκτεινόμενη από τα δυτικά προς τα ανατολικά, βρέχεται βόρεια από το Κρητικό πέλαγος και νότια από το πρωην Λιβυκό πέλαγος. 

 

Αποτελεί σημαντικό κομμάτι της οικονομίας και της πολιτισμικής κληρονομιάς της Ελλάδας, διατηρώντας τα δικά της πολιτισμικά στοιχεία. Κατά τα έτη 3000 π.Χ.–1400 π.Χ. ήκμασε στο νησί ο Μινωικός πολιτισμός, ο αρχαιότερος πολιτισμός της Ευρώπης, με κυριότερα κέντρα του την Κνωσό, τη Φαιστό, τα Μάλια, τη Ζάκρο και τα Γουρνιά όπου βρέθηκαν ανακτορικά συγκροτήματα. 

 

Η Κρήτη βρίσκεται στο νότιο άκρο του Αιγαίου πελάγους και καλύπτει μια περιοχή 8.336 τ.χλμ. Ο μόνιμος πληθυσμός της είναι 623.065 κάτοικοι, ενώ ο πραγματικός, ντε φάκτο, 682.928 σύμφωνα με την απογραφή του 2011. Έχει μήκος περίπου 260 χιλιόμετρα και ποικίλλει στο πλάτος από μέγιστο 60 χιλιομέτρων, από το ακρωτήριο Δίον έως το ακρωτήριο Λίθινο, σε ελάχιστο 12 χιλιομέτρων στον ισθμό της Ιεράπετρας στην ανατολική Κρήτη. Η ακτογραμμή της παρουσιάζει βαθύ γεωγραφικό διαμελισμό, ο οποίος παρουσιάζει στην Κρήτη πάνω από 1.000 χιλιόμετρα ακτών.

Το νησί είναι εξαιρετικά ορεινό με τρεις κύριες οροσειρές, τα Λευκά Όρη (2454 μ.), τον Ψηλορείτη (Ίδα) (2456 μ.) και τη Δίκτη (Λασιθιώτικα Όρη) (2148 μ.) που το διασχίζουν κατά σειρά από τη δύση ως την ανατολή. Επιπλέον ορεινοί όγκοι είναι αυτοί της Θρυπτής (1476 μ) στα ανατολικά, τα Αστερούσια Όρη (1231 μ.) στα νότια. Στα βόρεια του νομού Ρεθύμνης υψώνονται τα Ταλαία όρη (1088 μ.) καθώς και το αυτόνομο όρος Κέντρος (1777 μ.) στον ίδιο νομό.

Σε αυτά τα βουνά υπάρχουν εύφορα οροπέδια, όπως ο Ομαλός στα Λευκά Όρη, η Νίδα στην Ίδα και το Λασίθι, και το Καθαρό στη Δίκτη. Στο νησί υπάρχουν σημαντικά σπήλαια όπως το Δικταίο και το Ιδαίο άντρο. Κύριο μορφολογικό χαρακτηριστικό της Κρήτης είναι τα επιβλητικά φαράγγια όπως το διάσημο φαράγγι της Σαμαριάς, το φαράγγι Ίμπρου, το φαράγγι του Χα, το φαράγγι των Μύλων, καθώς και το Κουρταλιώτικο φαράγγι.

Κλίμα

Η Κρήτη ανήκει στη μεσογειακή κλιματολογική ζώνη που προσδίδει τον κύριο κλιματικό χαρακτήρα της, ο οποίος χαρακτηρίζεται ως εύκρατο. Η ατμόσφαιρα μπορεί να είναι αρκετά υγρή, ανάλογα με την εγγύτητα στη θάλασσα. Ο χειμώνας είναι αρκετά ήπιος και υγρός, με αρκετές βροχοπτώσεις, ως επί το πλείστον, στα δυτικά τμήματα του νησιού. Η χιονόπτωση είναι σπάνια στις πεδινές εκτάσεις, αλλά αρκετά συχνή στις ορεινές. Κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού, η μέση θερμοκρασία κυμαίνεται στους 25 με 30 βαθμούς Κελσίου οπωσδήποτε πιο χαμηλά από εκείνο την ηπειρωτική Ελλάδα. Η νότια ακτή, συμπεριλαμβανομένης της πεδιάδας της Μεσαράς και των Αστερούσιων ορέων, απολαμβάνει περισσότερες ηλιόλουστες ημέρες και υψηλότερες θερμοκρασίες κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού σε σχέση με την υπόλοιπη μεγαλόνησο. Η χλωρίδα του νησιού απειλείται από τη βαθμιαία ανάπτυξη της κτηνοτροφίας.

Πανίδα και Χλωρίδα

Κυριότερα θηλαστικά του νησιού αποτελούν ο ασβός (άρκαλος στα κρητικά), η νυφίτσα, η ζουρίδα (πετροκούναβο), ο σκαντζόχοιρος, η μυγαλή, ο μυωξός, διάφορα είδη ποντικών και αρουραίων και πολλά είδη νυχτερίδας. Επίσης, τα νερά της Κρήτης φιλοξενούν μεγάλο αριθμό θαλάσσιων θηλαστικών, όπως φυσητήρες, φάλαινες, δελφίνια και μεσογειακές φώκιες.Οι ουρανοί της Κρήτης φιλοξενούν ένα μεγάλο αριθμό αρπακτικών πτηνών, με κυριότερα τους απειλούμενους γυπαετούς και χρυσαετούς, καθώς και τον μεγαλύτερο αριθμό όρνεων στην Ευρώπη. Επίσης, οι ακτές του νησιού αποτελούν σημαντικό καταφύγιο για θαλάσσιες χελώνες καρέτα καρέτα ή δερματοχελώνες. Επίσης στο νησί εκτρέφονται το αυτόχθον Μεσσαρίτικο άλογο και ο αυτόχθων Κρητικός Ιχνηλάτης. Ενώ ζει ελεύθερη στα βουνά η ενδημική άγρια αίγα της Κρήτης, το Κρι-Κρι.

Εκτός από τα ζώα, υπάρχουν πολλά ενδημικά είδη φυτών, ακόμη και σε στενοενδημική μορφή, δηλαδή που βρίσκονται απομονωμένα σε περιορισμένες περιοχές, όπως η Μαλοτύρα (Siderites syrioca). Στην Κρήτη υπάρχουν εκατοντάδες είδη ορχιδέας, που αποτελούν πόλο έλξης για τους λάτρεις και τους ερευνητές των φυτών. Επίσης γνωστά είναι τα βότανα της Κρήτης, όπως ο δίκταμος και η κόκκινη τουλίπα, η οποία πλέον απαντάται σε πολλά μέρη. Τα φυτά της Κρήτης έχουν υπάρχει αντικείμενο έλξης και συστηματικής μελέτης από περιηγητές τουλάχιστον από την εποχή του Τουρνεφόρ (αρχές 18ου αιώνα) με βασική ιδέα αυτήν της μοναδικότητας και ενδημικότητας. Οι ιδέες αυτές παράγουν σήμερα και στοιχείο πολιτισμικής περηφάνιας και τις συναντά κανείς ευρέως στην Κρήτη, ιδίως σε ορεινές περιοχές όπως τα Σφακιά όπου απαντώνται και πολλές από τις ενδημικές ποικιλίες αυτές Τα φυτά και δη η ιδιότητα των άγριων και ενδημικών ειδών να αντέχουν ορεινές συνθήκες (ξηρασία, υψόμετρο, άνεμος, κλπ.) συναντώνται και σε μαντινάδες αλλά και άλλες αναπαραστάσεις μέσω των οποίων μιλούν σύγχρονοι Κρητικοί για την ίδια τη ζωή τους αλλά και τα χαρακτηριστικά της εκάστοτε περιοχής τους καθώς τη διακρίνουν από άλλες περιοχές

 

 ολλοί ιστορικοί της αρχαιότητας αναφέρονται στη μυθολογία της Κρήτης. Ο παρακάτω μύθος προέρχεται από το πέμπτο βιβλίο του Διόδωρου του Σικελιώτη και το πρώτο βιβλίο της βιβλιοθήκης του Απολλόδωρου, καθώς θεωρούνται σημείο αναφοράς για την ελληνική μυθολογία και σε μεγάλο βαθμό συμφωνούν μεταξύ τους. Επίσης οι περιγραφές τους είναι πιο πλήρεις από ότι άλλων συγγραφέων. Ο μύθος ξεκινάει πολύ πριν τη γέννηση των θεοτήτων της κλασικής Ελλάδας, με τον Κρήτη, τον πρώτο Δάκτυλο και πρώτο βασιλιά της Κρήτης. Ακολουθεί η ανάπτυξη των πρωτόγονων τεχνών και η δημιουργία των πρώτων ανθρώπινων κοινωνιών. Ύστερα η Ρέα γεννάει τον Δια στο όρος Ίδα και ανατρέφεται εκεί από τις Νύμφες Αδράστεια και Ίδα. Η Ρέα ταυτίζεται από σύγχρονους μελετητές με τη Μεγάλη Μητέρα, την κύρια θεότητα της Μινωικής θρησκείας, η οποία προϋπάρχει όλων.

Ανασκαφές το 2008-2009 στον Πλακιά της νότιας Κρήτης έφεραν στο φως εργαλεία χειρός 130.000 εως 190.000 ετών. Γεγονός που αναγκάζει τους ιδικούς να αναθεωρήσουν την προέλευση, τις κινήσεις, καθώς και τις ικανότητες των προϊστορικών ανθρώπων. Στη νήσο Γαύδο έχουν επίσης βρεθεί ίχνη κατοίκησης από την Πρώιμη και τη Μέση Παλαιολιθική περίοδο.

Μέσα στη 2η χιλιετία π.Χ αναπτύσσεται στην Κρήτη ο μινωικός πολιτισμός, ο πρώτος πολιτισμός της Ευρώπης, δημιουργούνται ανάκτορα και μεγάλη ναυτική δύναμη, και αποκτά ηγεμονική θέση σε ολόκληρη τη Μεσόγειο Τη δύση του μινωικού πολιτισμού το 17ο αιώνα π.Χ ακολουθεί η μυκηναϊκή επικράτηση στο νησί τους επόμενους αιώνες έως και την κάθοδο τον Δωριέων το 1100 π.Χ όπου τα πράγματα ακολουθούν μια φθίνουσα πορεία προς τους σκοτεινούς αιώνες. Η Κρήτη κατά την κλασική εποχή δεν θα συμμετάσχει στους περσικούς και τους πελοποννησιακούς πολέμους, Ενώ κατά την ελληνιστική εποχή έχουμε κάθε είδους εσωτερικές διενέξεις μεταξύ των μεγάλων πόλεων του νησιού καθώς και εξωτερικές παρεμβάσεις από τούς Μακεδόνες και τους Ρόδιους. 

 

Ο Μάρκος Αντώνιος Κρητικός επιτέθηκε στην Κρήτη το 71 π.Χ. και απωθήθηκε. Το 66 π.Χ., η Ρώμη απέστειλε τον Κουίντο Καικίλιο Μέτελλο, ο οποίος έπειτα από σκληρή εκστρατεία διάρκειας τριών ετών πέτυχε την κατάληψη της Κρήτης για λογαριασμό της Ρώμης το 69 π.Χ., ενώ ο ίδιος ο Μέτελλος έλαβε το προσωνύμιο "Κρητικός" ως τιμή για την κατάληψή του και υποταγή της Κρήτης. Με τη δημοσίευση του εικονοκλαστικού διατάγματος του Λέοντα Γ του Ίσαυρου το 726 μ.Χ. η Ανατολική Ρωμαίικη Αυτοκρατορία θα διχαστεί. Και ενώ η εικονομαχία μαίνονταν μεταξύ του 820 μ.Χ και 829 μ.Χ θα αποβιβαστούν στο νησί οι Άραβες^[21] της Ανδαλουσίας και θα κυριεύσουν τη νήσο. Την άνοιξη του 961 ο Βυζαντινός στρατηγός (δομέστικος των σχολών) Νικηφόρος Φωκάς ^[22]ξεκίνησε επιχείρηση μεγάλης κλίμακας με στόχο την ανακατάληψη της Κρήτης που βρισκόταν από το 824 υπό αραβική κυριαρχία. Χάρη στην καλή οργάνωση του στρατού, και πρωτίστως στο ταλέντο του διακεκριμένου στρατηγού και μελλοντικού αυτοκράτορα, στις 8 Μαρτίου η καλά οχυρωμένη πόλη του Χάνδακα (σημερινό Ηράκλειο) έπεσε στα χέρια των Βυζαντινών. Η επανένταξη της Κρήτης στη βυζαντινή επικράτεια υπήρξε από τα σπουδαιότερα γεγονότα της εποχής και συντέλεσε στην αναδίπλωση των Αράβων και την άνοδο της βυζαντινής ισχύος κατά το 10ο αιώνα.

Κατά την τετάρτη σταυροφορία το 1201 μ.χ. και με τις συμφωνίες που ακολούθησαν στην Κωνσταντινούπολη, η Κρήτη παραχωρήθηκε στη Βενετία. Τους δυο επόμενους αιώνες η Βενετία αντιμετώπισε δεκάδες εξεγέρσεις από τούς Κρήτες γαιοκτήμονες απόγονους των βυζαντινών οικογενειών (Σκορδίλης, Γαβαλάς, Καλαφάτης, Αρxολέον, Χορτάτζης, Μουσούρος, Βαρούχας, Λύτινοι, Βλαστοί, Αργύροι-Διογένες, Καλλέργης, Φωκάδες, Μελλισινοί)Σύμφωνα με τις Ενετικές απογραφες με τελευταία την απογραφή του Τριβάν οι οποίοι αντιστάθηκαν πληρώνοντας βαρύ τίμημα αίματος, και υποχρεώθηκε σε πολλές υποχωρήσεις απέναντι τους έως ότου επιτεύχθηκε η ειρήνη, με τη σύμβαση του 1299, αλλά ουσιαστικά μετά την αποστασία του αγίου Τίτου το 1363 Κατά την πολιορκία και την Άλωση της Κωνσταντινούπολης, οι Κρήτες έδωσαν το παρών μαχόμενοι σύμφωνα με το Φραντζήστους Πύργους του Βασιλείου του Λέοντος και του Αλεξίου με επικεφαλής τον Μανούσο Καλικράτη όπου η εποχή αλλάζει, καθώς ο μεσαίωνας δίνει τη θέση του στην αναγέννηση, και η Κρήτη μπαίνει σε μια περίοδο άνθισης των τεχνών και των γραμμάτων όπου ουσιαστικά τέθηκαν τα θεμέλια της σύγχρονης Ελλάδας πολιτισμικά

 Η περίοδος αυτή θα τελειώσει με την κατάκτηση της Κρήτης από τους Οθωμανούς το 1669, και η Κρήτη θα επιστρέψει στον μεσαίωνα για τους επόμενους δυο αιώνες. Από το 1770 ως και την τελική αυτονόμηση του νησιού το 1898 η Κρήτη θα περάσει μια περίοδο ασταμάτητων πολέμων και εξεγέρσεων, οι οποίοι θα αναδείξουν μεγάλους οπλαρχηγούς κάποιοι απόγονοι των παλιών οικογενειών και πολιτικούς όπως ο Ελευθέριος Βενιζέλος, ο οποίος μετά τη θητεία του στην Κρητική πολιτεία θα αναλάβει τις τύχες της Ελλάδας αρκετές φορές διαδοχικά και με εξαιρετικές επιτυχίες για τη χώρα.

Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή το 1922, πολλοί Έλληνες Μικρασιάτες πρόσφυγες εγκαταστάθηκαν στην Κρήτη. Κατά την επακόλουθη Ανταλλαγή πληθυσμών, με βάση τη συνθήκη της Λωζάνης το 1923, οι Τούρκοι που κατοικούσαν στην Κρήτη, περίπου 33.000, αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν το νησί και Έλληνες Μικρασιάτες πρόσφυγες εγκαταστάθηκαν στο νησί, με αποτέλεσμα ο πληθυσμός της Κρήτης να καταστεί εθνικά και θρησκευτικά ομογενής. Οι Μικρασιάτες πρόσφυγες εμπλούτισαν τον τοπικό πολιτισμό και την οικονομία και δημιούργησαν συνοικισμούς που φέρουν τα ονόματα των πόλεων της Μικράς Ασίας από όπου προήλθαν, όπως Νέες Κλαζομενές, Νέα Αλικαρνασσός, Νέα Βρύουλα, Νέα Αλάτσατα

Ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος ήταν η τελευταία φορά που οι Κρήτες κλήθηκαν να υπερασπιστούν το νησί τους, και, στην πλειοψηφία τους άοπλοι, κατάφεραν να καταγραφούν στις σελίδες της ιστορίας του δευτέρου παγκόσμιου πολέμου

 

 

Στη Κρήτη ομιλείται από τη πλειοψηφία των κατοίκων η Κρητική διάλεκτος. Υπάρχει μεγάλη παράδοση στη μαντινάδα.Η Κρήτη επίσης είναι γνωστή για τη παραδοσιακή μουσική της, χαρακτηριστικά όργανα της οποίας είναι πρωτίστως η κρητική λύρα και το λαούτο και δευτερευόντως το βιολί, το μαντολίνο και η ασκομαντούρα. Μερικοί από τους γνωστότερους Κρητικούς μουσικούς είναι ο Νίκος Ξυλούρης, ο Θανάσης Σκορδαλός, ο Κώστας Μουντάκης και ο Ψαραντώνης.

Μεγάλη παράδοση υπάρχει και στο χορό με αρκετά διαφορετικά είδη. Από τους πιο γνωστούς χορούς είναι ο σιγανός, ο πεντοζάλης, ο συρτός ή χανιώτης, η σούστα και ο καστρινός ή μαλεβιζιώτικος.

Πολλοί ιστορικοί της αρχαιότητας αναφέρουν τους μυθικούς Κουρήτες, και τον πολεμικό χορό τους, στον μύθο της γέννησης του Δία στην Κρήτη (Βλέπε παράγραφος Μυθολογία αυτού του λήμματος). Ο Πλάτωνας κατά την κλασική εποχή αναφέρει στους Νόμους ότι οι Αθηναίοι θα έπρεπε να μιμηθούν τους Κρήτες και την αθλητικότητα τους όταν χορεύουν τον χορό του πολέμου, τους οποίους αναφέρει ως Κουρήτες Κατά την αρχαιότητα φαίνεται ότι υπήρχε χορευτική παράδοση στην Κρήτη, και η σχέση εκείνων με τους σημερινούς παραδοσιακούς χορούς είναι μεγάλη. Ενδιαφέρον έχουν οι αναφορές στους κρητικούς χορούς από ευρωπαίους περιηγητές του 16ου και του 17ου αιώνα. Ο Άγγλος περιηγητής Τζορτζ Σάντις βρέθηκε στην Κρήτη το 1610 και δημοσίευσε το έργο του το 1621.

«Οι άνθρωποι της ενδοχώρας χορεύουν με τα τόξα τους λυγισμένα στα χέρια τους, τις φαρέτρες την πλάτη, και τα ξίφη τους στη μέση, όπως οι πρόγονοι τους, που καλούσαν αυτόν τον χορό πυρρίχιο, και όπως τότε, έτσι και αυτοί τραγουδούν καθώς χορεύουν, και απαντούν ο ένας στον άλλο»

Ο Γάλλος περιηγητής Πιέρ Μπελόν βρέθηκε στην Κρήτη το 1550 και δημοσίευσε το έργο του το 1588.

«Αφού ήπιαν άρχισαν να χορεύουν μέσα στη βαριά κάψα του μεσημεριού, όχι σε ίσκιο, έξω στον ήλιο. Ήταν Ιούλιος, ο πιο φλογερός μήνας του καλοκαιριού. Και παρόλο που ήταν φορτωμένοι με τα άρματά τους, δεν σταμάτησαν να χορεύουν μέχρι που νύχτωσε. Ήταν φορτωμένοι στην πλάτη με μια αρμαθιά από 150 βέλη βαλμένα σε τάξη. Το τόξο κρέμονταν από τον ώμο με έναν τελαμώνα, και προσπαθούσαν να κάνουν τα μεγαλύτερα άλματα. Θα ήταν χαριτωμένοι αν άφηναν κάτω τη βαριά αρματωσιά τους, μα αυτός ο χορός φέρνει στο νου το χορό των αρχαίων Κουρητών.»

Χαρακτηριστική επίσης είναι και η κρητική φορεσιά, που συνήθως φοριέται από τα παραδοσιακά χορευτικά συγκροτήματα.

Στη λογοτεχνία Κρητικοί συγγραφείς έχουν προσφέρει πολλά με γνωστότερους τον Βιτσέντζο Κορνάρο που έγραψε τον Ερωτόκριτο τον 17ο αιώνα, τον Νίκο Καζαντζάκη τον 20ο αιώνα, ο οποίος προτάθηκε 3 φορές για Νόμπελ λογοτεχνίας.

Κατά τη διάρκεια της Αναγέννησης στη Κρήτη αναπτύχθηκε η Κρητική σχολή ζωγραφικής που επηρέασε τον Δομήνικο Θεοτοκόπουλο.

Το νησί είναι ακόμα γνωστό για αρκετά παραδοσιακά έθιμα όπως ο κρητικός γάμος.