Σε υψόμετρο 550 μέτρων και περίπου 9χλμ., δυτικά του Αγίου Νικολάου κτισμένος πάνω στο δρόμο που οδηγεί στο οροπέδιο Λασιθίου βρίσκεται ο μικρός οικισμός των Άνω Αμυγδάλων.
Για να φτάσουμε στον οικισμό, από την Νεάπολη, το αστικό κέντρο της περιοχής που βρίσκεται στην κοιλάδα του Μιραμπέλλου, ανεβαίνουμε προς τα νότια την πλαγιά της Καβαλαράς, κατάφυτης από ελιές και κήπους εσπεριδοειδών.
Περνούμε την Μονή Κρεμαστών, το χωριό Βρύσες και μόλις φτάσουμε στον αυχένα του βουνού και περάσουμε τα Λιμνιά, βλέπουμε μπροστά μας βουνά σε διαφορετικά βάθη και ύψη. Κατεβαίνουμε την πλαγιά από την αντίθετη μεριά και βρισκόμαστε στην κοιλάδα του Δράσι που είναι κατάφυτη από ελιές με πολλούς κήπους στο κέντρο της.
ΑΝΩ ΑΜΥΓΔΑΛΟΙ
Η εντύπωση που αποκομίζουμε είναι ότι δεν έχει πια τίποτε άλλο από βουνά με αραιή βλάστηση και γκρεμούς. Ξαφνικά το σκηνικό αλλάζει. Μπροστά μας ξανοίγονται βαθιές ρεματιές, λόφοι δασωμένοι, πλαγιές κατάφυτες από ελιές και αμυγδαλιές, ορθόκοφτα βράχια και βουνά από όλες τις μεριές.
Ανάμεσα σε όλα αυτά ο οικισμός «Αμυγδάλοι». Πιο πάνω βλέπουμε έναν άλλο οικισμό ο οποίος μέχρι το 1933 λεγόταν «Γαϊδούρω» Ένα άλλο χωριό, ανατολικά των Αμυγδάλων, λεγόταν «Αρκουδάς».
Επειδή οι ονομασίες ήταν κακόηχες μετονομάστηκαν, το μεν Γαϊδούρω σε «Άνω Αμυγδάλοι» και οι Αμυγδάλοι έγιναν «Κάτω Αμυγδάλοι», ο δε Αρκουδάς σε «Αδριανό».
Όλοι οι παραπάνω οικισμοί μαζί με τα Ζένια τη Ρουσαπιδιά και έναν ακόμη οικισμό, το Αβελιακό ο οποίος και έχει πλέον ερημώσει, αποτελούσαν την κοινότητα Ζενίων.
Οι κάτοικοι των πεδινών χωριών ονόμαζαν την περιοχή αυτή Αόρι και τους κατοίκους της Αορίτες, λέξεις που σχηματίστηκαν κατά την συνεκφορά του τελικού –α του άρθρου με το ουσιαστικό, όρη, (εννοώντας τον τελικό προορισμό της διαδρομής
«Το οροπέδιο Λασιθίου»). Δηλ. πάμε στα Όρη-στ΄Αόρη – στ΄Αόρι. Σήμερα η Κοινότητα έχει καταργηθεί και όλοι οι οικισμοί ανήκουν στον Δήμο Αγίου Νικολάου.
Το όνομα Αμυγδάλοι έχει σχέση με την καλλιέργεια της αμυγδαλιάς. Πριν από λίγα χρόνια υπήρχαν πολλές και ήταν θεόρατες. Σήμερα παραμένουν ελάχιστες, αφού κυριαρχούν οι ελιές οι οποίες υπάρχουν παντού και σταματούν εκεί που τελειώνει το χώμα και αρχίζουν τα πετρώδη εδάφη.
Χαρακτηριστική είναι η ύπαρξη τρίκορμων ελιών χιλιάδων χρόνων, οι οποίες αποτελούν και την ένδειξη της πολύ παλαιάς κατοίκησης της περιοχής.
Δεν γνωρίζουμε από πού πήρε το κακόηχο όνομα του ο οικισμός (Γαϊδούρω).Πιθανόν από το παρατσούκλι κάποιας οικογένειας. Διασώζεται και βυζαντινό παρωνύμιο Γαϊδουροφαγάς, κλέφτης γαϊδουριών.
Η οικονομία του οικισμού στηριζόταν σε παλαιότερες εποχές κυρίως στον πρωτογενή τομέα. Αγροτικός ο πληθυσμός καλλιεργούσε ψυχανθή και δημητριακά, ελιές, αμυγδαλιές, απιδιές (ήμερη αχλαδιά), καθώς και κηπευτικά (ντομάτες, κολοκύθια, γούλες, μελιτζάνες, μπάμιες, φασόλια, και πατάτες). Χόρτα, βλίτα και στύφνος υπήρχαν πάντα στην διατροφή.
Η οικιακή κτηνοτροφία ήταν επίσης αναπτυγμένη.
Ο βοσκός υπήρχε μαζί με τον γεωργό και τον ξυλοκόπο. Ελάχιστα τα μιτάτα, με ικανοποιητική όμως παραγωγή τυριού και μυζήθρας, βουτύρου, ξινόγαλου και ξινόχοντρου. Στα σπίτια οι γυναίκες εκμεταλλευόμενες το μαλλί των αιγοπροβάτων, ασχολιόνταν με την ύφανση, το κέντημα και το πλέξιμο.
Πολλά επίσης και τα καμίνια, πάνω από δέκα στην περιοχή. Εδώ έκαναν τα κάρβουνα τα οποία και πωλούσαν στα μεγάλα αστικά κέντρα, Νεαπόλεως και Αγίου Νικολάου.
Η καταστροφή στην χλωρίδα της περιοχής από την δραστηριότητα αυτή ήταν τεράστια, αφού το φυσικό τοπίο δεν επανήλθε ποτέ στη προτέρα κατάσταση. Σήμερα ο οικισμός έχει μόνο οκτώ (8) μόνιμους κατοίκους, οι περισσότεροι των οποίων είναι πάνω από εβδομήντα χρονών.
Ο οικισμός οδεύει προς οριστική εξαφάνιση. Νεκρική σιγή παντού. Πόρτες κλειστές, αυλές άδειες, δρόμοι κενοί και χορταριασμένοι, στάβλοι χωρίς οικόσιτα ζώα. Κάποια κτίρια έχουν αρχίσει να γκρεμίζονται. Δώματα έχουν καταρρεύσει. Οι κάτοικοι έχουν σήμερα μόνο λάδι
ΚΑΤΩ ΑΜΥΓΔΑΛΟΙ
ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ - ΑΝΤΩΝΗΣ ΓΕΝΝΑΡΑΚΗΣ
