Η Αγία Μυρτιά της Παλιανής - του Νίκου Ψιλάκη

 

ΠΑΤΗΣΤΕ ΚΑΙ ΔΕΙΤΕ ΕΔΩ ΓΙΑ ΤΗΝ ΜΟΝΗ ΠΑΛΙΑΝΝΗΣ

Κυρίαρχο ρόλο στη λατρευτική παράδοση της Μονής Παλιανής διαδραματίζει η γνωστή "μυρτιά της Παλιανής", ένα αιωνόβιο δένδρο που βρίσκεται δίπλα ακριβώς στο ναό και στο Ν.Δ. τμήμα του περιβόλου. 

Η εικόνα της Παναγίας βρίσκεται πάντα στο ειδικό εικονοστάσι, στον κορμό του δέντρου και το καντήλι της μυρτιάς ανάβει συνέχεια! Η " Αγία Μυρτιά", όπως αποκαλείται από τις μοναχές, γιορτάζει ξεχωριστά από το ναό καθιερώθηκε δηλαδή ειδική γιορτή για την Παναγία τη Μυρτιδιώτισσα, στις 24 Σεπτεμβρίου. 

Είναι χαρακτηριστικό το ότι η ευλογία των άρτων γίνεται κάθε χρόνο κάτω από το ιερό αυτό δέντρο, και ως τράπεζα χρησιμοποιείται ένα αρχαίο κιονόκρανο! (Προέρχεται από την πρωτοχριστιανική βασιλική ).

Τα πιο χαμηλά κλαδιά του έχουν εντελώς απογυμνωθεί από τα φύλλα τους. Τα κόβουν οι προσκυνητές της Παλιανής άλλοι κατασκευάζουν φυλακτά, άλλοι τα κρεμούν στα εικονοστάσιά τους. Η λατρεία της " Αγίας Μυρτιάς" αποτελεί επιβίωση πανάρχαιων λατρευτικών συνηθειών και πιο συγκεκριμένα της λατρείας των ιερών δένδρων:

«Έκπληκτικήν έπιβίωσιν λατρείας ίερού δένδρου, είς τήν σημερινήν Kρήτην» σημειώνει ο γνωστός αρχαιολόγος Στυλιανός Αλεξίου, «αποτελεί ή 'Αγία Μυρτιά τής μονής Παλιανής , Ηρακλείου. 

Προς την λατρείαν τού δένδρου τούτου συνδυάζεται λατρεία τής Θεοτόκου, τής όποίας είκών, όρατή μόνον είς παίδας, πιστεύεται ότι περικλείεται είς τόν κορμόν. ' Ιαματικαί ίδιότητες άποδίδονται είς τά φύλλα τού δένδρου, τα όποία χρησιμοποιούνται διά θεραπευτικόν "κάπνισμα", "άφεψήματα" καί "φυλακτά"».

 

Το ιερό δέντρο της Παλιανής αποτελεί επίκεντρο της λατρείας ιδιαίτερα κατά την περίοδο του 15αύγουστου. Κάθε απόγευμα όλες οι μοναχές κάνουν παρακλήσεις κάτω από την Αγία Μυρτιά και προσεύχονται. 

Η τελετουργία αυτή αποκτά μια ξεχωριστή σημασία για τα δεδομένα της Ορθόδοξης Χριστιανικής παράδοσης. 

Η υπαίθρια τελετουργία κάτω από το ιερό δέντρο είναι φαινόμενο ίσως και μοναδικό για τα εκκλησιαστικά δεδομένα. Αλλά και ξεχωριστά κάθε μοναχή θεωρεί ότι ανάμεσα στα καθήκοντά της συμπεριλαμβάνεται και η τακτική προσευχή κάτω από την Αγία Μυρτιά.

Οι μοναχές κόβουν τα κλαδιά του δέντρου και σχηματίζουν μ' αυτά μικρούς σταυρούς. Ένας τέτοιος σταυρός θεωρείται ότι περικλείει θαυματουργές ιδιότητες και μπορεί να ακούσει κανείς στην Παλιανή αναρίθμητες σχετικές παραδόσεις. 

Τα τελευταία χρόνια οι πιο χαμηλοί κλώνοι του δένδρου έχουν εντελώς απογυμνωθεί από φύλλα τα οποία κόβουν και παίρνουν μαζί τους οι προσκυνητές. Στον κορμό έχουν τοποθετηθεί εικονοστάσι και δίπλα του μπορεί να δει κανείς άφθονα αφιερώματα, τα οποία είτε αφήνουν στον κορμό είτε κρεμούν στα κλαδιά του δέντρου.

Η " Αγία Μυρτιά" μπορεί να είναι το χαρακτηριστικότερο παράδειγμα λατρείας ιερού δέντρου, όχι όμως και το μοναδικό. Ερευνώντας τα τελευταία χρόνια τις παραδόσεις γύρω από τα ιερά δέντρα της Κρήτης, εντόπισα πάνω από 50 τέτοια δέντρα, σ' όλη την Κρήτη. 

Και στα γύρω από τη Μονή Παλιανής χωριά υπάρχουν παραδείγματα που απηχούν τη λατρεία ιερών δέντρων, πράγμα που σημαίνει ότι η ευρύτερη περιοχή αποτελεί κοιτίδα πανάρχαιων λατρευτικών συνηθειών. Είναι γνωστό σήμερα ότι η λατρεία ιερών δέντρων στην Κρήτη, ξεκινά από τα μινωικά χρόνια!

Πηγή : 

Νίκος Ψιλάκης

Λαικές τελετουργιες στην Κρήτη 

(ISBN: 960-7448-47-2 )

Το πυραμιδόσχημο ψηφιδωτό αναβρυτήριο («Σαρακηνός») στην Χερσόνησο

  Η Χερσόνησος βρίσκεται στη βόρεια κεντρική ακτογραμμή της Κρήτης, 25 χιλιόμετρα ανατολικά του Ηρακλείου (Φαράκλας κ.ά. 1988, σ. 15-16, 140-141, 201-202). 

Το διαχρονικό τοπωνύμιό της απαντά στις παραλλαγές Χερσόνησος, Χερρόνασος, Χερσόνασος, Κερσόνεσος και Χερρόνησος (Faure 1959, σ. 213). 

Η πόλη, γνωστή στους κλασικούς γεωγράφους κυρίως ως επίνειο της Λύκτου, που βρίσκεται 15 χιλιόμετρα νοτιότερα, αποκαλείται και Λύττος επί θάλασσα, ενώ έως τη ρωμαϊκή κατάκτηση αναγνωρίζεται ως μία από τις λίγες ανεξάρτητες πόλεις του νησιού (Χανιώτης 2006, σ. 18).

 Η ευρωστία της, που οφείλεται κατά κύριο λόγο στο διπλό φυσικό της λιμάνι

 Το πυραμιδόσχημο ψηφιδωτό αναβρυτήριο («Σαρακηνός»)

Ο Spratt είναι από τους πρώτους που κάνουν λόγο για το ιδιόμορφο πυραμιδόσχημο ψηφιδωτό αναβρυτήριο στην παραλία της Χερσονήσου, το οποίο, όπως αναφέρει, «έχει σχήμα κόλουρου κώνου, έτσι ώστε να σχηματίζονται τέσσερις τριγωνικές πλευρές με ψηφιδωτές επιφάνειες, που καθεμιά αναπαριστά διάφορες μορφές, κυρίως υδρόβια πτηνά και ψάρια, καθώς και σκηνές ψαρέματος με γυμνούς ψαράδες (…) ένας από τους οποίους έχει πιάσει μια μεγάλη σουπιά ή καλαμάρι με οκτώ πλοκάμια.

 Οι μορφές είναι χονδρικά αποδοσμένες, δίχως να τηρούνται οι αρχές της προοπτικής, μολονότι τα περιγράμματα των προσώπων είναι εκλεπτυσμένα και με καλό γούστο» (Spratt 1865, σ. 107).

Ακολουθεί ο Mariani που εντυπωσιάζεται από τη «χαριτωμένη πηγή σε σχήμα πυραμίδας με ψηφιδωτά», αναφέροντας ότι «ήταν μια τετράγωνη δεξαμενή στο ύψος του εδάφους, γύρω από την οποία υπάρχει κράσπεδο χτισμένο με ασβέστη και πλίνθους.

 Μέσα σ’ αυτή, σε απόσταση 1,20 μ., υπάρχει μια πυραμίδα κατεστραμμένη, με τετράγωνη βάση πλευράς 4,72 μ. Το αρχικό ύψος της δεν έχει διατηρηθεί, καθώς είναι αποκρουσμένη στην κορυφή. 

Η πυραμίδα είναι διακοσμημένη στις τέσσερις πλευρές της με εξαίρετα ψηφιδωτά και χρώματα, που παριστάνουν σκηνές ανθρώπων και θαλάσσιων όντων. 

Οι τέσσερις οξείες ράχες έχουν μικρές κλίμακες για την αναπήδηση του νερού, σύμφωνα με το σύστημα πολλών ρωμαϊκών αναβρυτηρίων. Από το κέντρο του, όπως φαίνεται από την οπή που υπάρχει, ανάβλυζε το νερό από έναν πίδακα και έπεφτε στις κεκλιμένες πλευρές και τις κλίμακες της πυραμίδας». 

Ο Mariani χρονολογεί το αναβρυτήριο στον δεύτερο αυτοκρατορικό αιώνα, με βάση «την τεχνοτροπία και τη θεματική των ψηφιδωτών» (Mariani 1895, σ. 240).

Το «μικρόν χαμηλόν κτίσμα παρά τον λιμένα καλούμενον υπό του λαού Σαρακηνός» εντυπωσιάζει και τον Ξανθουδίδη (1918).

«Το μνημείο», γράφει, «έχει σχήμα χαμηλής κολούρου πυραμίδος, ης αι τέσσαρες πλευραί φέρουσιν ψηφιδωτήν διακόσμησιν εκ θαλασσίων παραστάσεων και απετέλει ίσως πίδακα κρήνης ή μάλλον βαλανείου, διότι πέριξ φαίνονται λείψανα και άλλων δαπέδων με απλήν ψηφιδωτήν διακόσμησιν», η οποία «προ δεκάδων τινών ετών» διατηρούνταν καλύτερα (Ξανθουδίδης 1918, σ. 31).

Το 1953 η Εταιρία Κρητικών και Ιστορικών Μελετών ξεκίνησε εργασίες στερέωσης και αποκατάστασης του «Σαρακηνού», που όμως δεν ολοκληρώθηκαν λόγω έλλειψης χρημάτων (Πλάτων 1953, σ. 486). Το πρόβλημα επιλύθηκε με την παρέμβαση του Λιμενικού Ταμείου Ηρακλείου που «εν τω πλαισίω της μερίμνης του διά τον ευπρεπισμόν του Λιμένος Χερσονήσου διέθεσε 4000 δραχμάς διά την ανάδειξιν του Μωσαϊκού» (Πλάτων 1953, σ. 486). 

Ταυτόχρονα, η Διεύθυνση Αναστηλώσεων εξασφάλισε «προς πλήρη αποκατάστασιν του μνημείου τούτου δρ. 5000», προκειμένου «να συντελεσθή η αποκατάστασις και τουριστική αξιοποίησις του μοναδικού τούτου μνημείου της Κρήτης» (Πλάτων 1954, σ. 502). 

Λίγα χρόνια μετά, το 1956, πραγματοποιήθηκε μικρής κλίμακας ανασκαφική έρευνα στη γύρω από το μνημείο περιοχή, οπότε αποκαλύφθηκε εκτεταμένο ρωμαϊκό κτήριο με πολλά δωμάτια, στο αίθριο του οποίου βρισκόταν, πιθανότατα, το αναβρυτήριο (Αλεξίου 1956, σ. 420).

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ - ΑΝΤΩΝΗΣ ΓΕΝΝΑΡΑΚΗΣ
ΚΕΙΜΕΝΑ 

Ο μοναδικός δορυφόρος της Γής αγκαλιάζει την Κρήτη

 

Πανσέληνος ονομάζεται η σεληνιακή φάση κατά την οποία η Σελήνη, ο μοναδικός δορυφόρος της Γης, φαίνεται «πασιφαής», δηλαδή ολόκληρο το στραμμένο προς την Γη ημισφαίριό της φαίνεται ως ένας πλήρης φωτεινός κυκλικός δίσκος. 

Στη φάση της Πανσελήνου η Σελήνη διέρχεται κατά το μεσονύκτιο από τον μεσημβρινό του τόπου που παρατηρείται, δηλαδή 12 ώρες ακριβώς μετά τη διάβαση του Ήλιου από τον ίδιο μεσημβρινό. Συνεπώς την ώρα που ανατέλλει η Πανσέληνος δύει ο Ήλιος. 

Αυτό αποδεικνύει πως η Σελήνη στη φάση αυτή βρίσκεται στην αντίθετη πλευρά της Γης απ' ότι ο Ήλιος, και όταν τα τρία αυτά σώματα βρίσκονται πάνω στην ίδια ευθεία γραμμή, ή μάλλον όσο πλησιέστερα στη γραμμή αυτή είναι δυνατό. 

Στην αστρονομική «γλώσσα» λέμε ότι ο Ήλιος και η Σελήνη βρίσκονται σε συζυγία και πιο συγκεκριμένα σε αντίθεση. Σε αυτή τη χρονική στιγμή, όπως φαίνεται από τους παρατηρητές πάνω στη Γη, το ημισφαίριο του φεγγαριού που βλέπει τη Γη φωτίζεται πλήρως από τον Ήλιο και εμφανίζεται στρογγυλό. 

Κατά τη φάση της πανσελήνου, η σκοτεινή πλευρά της Σελήνης, που δεν είναι ποτέ ορατή από τη Γη, είναι τελείως σκοτεινή (έχει νύχτα). Η πανσέληνος αποκαλείται στην κοινή γλώσσα ή στη λογοτεχνία και ολόγιομο φεγγάρι.

Επειδή ένας συνοδικός μήνας διαρκεί περίπου 29,53 γήινες ημέρες, η πανσέληνος «πέφτει» είτε τη 14η είτε τη 15η μέρα του σεληνιακού μήνα σε εκείνα τα ημερολόγια που αρχίζουν τον καινούργιο μήνα με τη φάση της Νέας Σελήνης.

Το βρυσάλι ή βρυσάκι στερεωμένο με δύο καρφιά στον τοίχο

 Το τρεχούμενο νερό πριν μερικά χρόνια στα σπίτια ήταν μόνο επιθυμία και όνειρο.

Το μεταλλικό Βρυσάλι, με την επίπεδη πλάτη στερεωμένη με δύο καρφιά στον τοίχο ήταν μια καλή λύση. Το νερό αν και λίγο , εξυπηρετούσε στην ατομική καθαριότητα των ανθρώπων.

Μέχρι πριν λίγες δεκαετίες ήταν κρεμασμένο σε όλα τα σπίτια των χωριών.

Τα έργα ύδρευσης αντικατέστησαν το βρυσάλι με το λιγοστό νερό.

Σήμερα το συναντάμε σπάνια πια, σε μάντρες βοσκών στα όρη και σε λαογραφικά μουσεία.

Επιμέλεια -Φωτογραφία 

Παπουτσάκη Βασιλική