Η Ιερά Μονή Παναγίας Βρυωμένου βρίσκεται σε απόσταση περίπου τεσσάρων χιλιομέτρων, ανατολικά του χωριού Μεσελέροι στην κορυφογραμμή του όρους Σταυρός της επαρχίας Ιεράπετρας. Φωλιασμένη σε μια βραχώδη περιοχή, σε μια εκ φύσεως οχυρή και εξαιρετικής ομορφιάς θέση, όπου παλιότερα, πριν τις καταστροφικές πυρκαγιές των τελευταίων χρόνων, δέσποζε το πράσινο και τα γάργαρα νερά, παραμένει αθέατη, παρόλο που βρίσκεται σε υψόμετρο περίπου 600 μέτρων.
Είναι αφιερωμένη στο Γενέσιο της Θεοτόκου, 8 Σεπτεμβρίου, όμως το Μοναστήρι πανηγυρίζει κατά την εορτή της Κοιμήσεως, 15 Αυγούστου.
Δυστυχώς, ελάχιστες πληροφορίες έχουμε στη διάθεσή μας για την παλαιότερη ιστορία της Μονής, για τον κτήτορα και τούς μοναχούς που μόνασαν εκεί κατά τα πρώτα χρόνια της λειτουργίας της.
Πρόκειται για ένα αξιόλογο μοναστηριακό συγκρότημα, που παρουσιάζει δυο κύριες κατασκευαστικές φάσεις. Η πρώτη ανάγεται στο 1401-1402, κατά την οποία χτίστηκε και τοιχογραφήθηκε το ανατολικό τμήμα του καθολικού καθώς και ο αρχικός πυρήνας των κελιών.
Η δεύτερη φάση, κατά την οποία πραγματοποιήθηκε η κατά μήκος επέκταση προς δυσμάς του καθολικού και η κατασκευή ή, η επέκταση των κελίων και των κοινόχρηστων χώρων του μοναστηριού, μπορεί να χρονολογηθεί βάσει των μορφολογικών στοιχείων με την πλούσια αναγεννησιακή - μανιεριστική τεχνοτροπία, περί τα τέλη του 16ου ή και τις αρχές του 17ου αιώνα. Την περίοδο αυτή η Μονή γνώρισε και τη μεγαλύτερη ακμή της.
Στη σημερινή του μορφή το συγκρότημα περιλαμβάνει το καθολικό που βρίσκεται στο Ν.Δ. τμήμα της ανώτερης στάθμης του μοναστηριού και το οποίο διατηρείται σε καλή κατάσταση.
Το καθολικό είναι αφιερωμένο στο Γενέσιο της Θεοτόκου. Πρόκειται για μονόχωρο καμαροσκέπαστο ναό, δυο κατασκευαστικών φάσεων. Αρχικά κατασκευάστηκε και τοιχογραφήθηκε το ανατολικό κλίτος του ναού που χρονολογείται βάσει της κτητορικής επιγραφής το 1401-1402. Μεταγενέστερα, στα τέλη του 16ου η και τις αρχές του 17ου αιώνα (πιθανόν περί το 1577), ο ναός επεκτάθηκε, προς δυσμάς στον ίδιο άξονα, με διάνοιξη του δυτικού τοίχου, και στεγάστηκε με οξυκόρυφο θόλο μεγαλύτερου ύψους.
Στην κατασκευή του διαπιστώνεται χρήση απλών γεωμετρικών χαράξεων και αναλογιών, γεγονός που επιβεβαιώνει τη συμμετοχή έμπειρων αρχιμαστόρων στο σχεδιασμό του.
Ο ναός στη σημερινή του μορφή έχει δυο θύρες εισόδου. Η κύρια είσοδος ανοίγεται στο βόρειο τοίχο του δυτικού κλίτους. Πρόκειται για ένα θύρωμα έντονου αναγεννησιακού χαρακτήρα.
Η δευτερεύουσα, λιτά λαξευμένη θύρα εισόδου, ανοίγεται στο νότιο τοίχο του δυτικού κλίτους. Στο βόρειο τοίχο του αρχικού ανατολικού κλίτους του ναού ανοιγόταν η στενή θύρα εισόδου του, με ευθύγραμμο υπέρθυρο που φέρει οξυκόρυφο ανακουφιστικό τόξο. Η θύρα αυτή τοιχίστηκε μεταγενέστερα και μετατράπηκε σε παράθυρο, πιθανότατα όταν κατασκευάστηκε το δυτικό κλίτος.
Στο ανατολικό τμήμα του βόρειο τοίχου του δυτικού κλίτους, στην απότμηση της στέγης του ναού, σώζεται η ιδιαίτερα επιμελημένη βάση του καμπαναριού, η οποία ανήκει στην περίοδο της Βενετοκρατίας. Στο εσωράχιο του παραθύρου του βόρειου τοίχου μετά τις εργασίες συντήρησης αποκαλύφθηκε γραπτή κεφαλαιογράμματη επιγραφή, στην οποία αναφέρονται οι κτήτορες του ναού.
Το μνημείο είναι καταχωρημένο από τον Ιταλό G. Gerola στον «Τοπογραφικό κατάλογο των τοιχογραφημένων εκκλησιών της Κρήτης», όπου και εκείνος αναφέρει την κτητορική επιγραφή· «ΑΝΕΚΕΝΙΣΘΙ Ο ΠΑΝΣΕΠΤΟΣ ΟΥΤΟΣ ΚΑΙ ΘΕΙΟΣ ΝΑΟΣ ΤΗΣ ΥΠΕΡΑΓΙΑΣ ΔΕΣΠΙΝΗΣ ΗΜΩΝ ΘΕΟΤΟΚΟΥ ΚΑΙ ΑΕΗΠΑΡΘΕΝΟΥ ΜΑΡΙΑΣ ΔΙ ΕΞΟΔΟΥ ΚΑΙ ΚΟΠΟΥ ΜΙΡΟΥ ΜΟΝΑΧΟΥ ΤΟΥ ΚΑΛΟΔΡΟΣΙΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΜΗΤΡΟΣ ΑΥΤΟΥ ΠΑΡΑΣΚΕΒΗ(Σ) ΚΑΙ ΤΗΣ (ΑΔΕΛΦΗΣ ΑΥ)ΤΟΥ ΣΩΦΡΟΣΙΝΗΣ ΜΟΝΑΧΗΣ ΕΠΙ ΕΤΟΥΣ 6910 (1401-1402)». Ο ναός δηλ. ανακαινίσθηκε από τον Μοναχό Μύρωνα Καλοδρόσιο και την επίσης μοναχή αδελφή του Σωφροσύνη, με τη βοήθεια και της μητέρας τους Παρασκευής, όπως μαρτυρεί η σωζόμενη επιγραφή του 1401-1402 στο κατάγραφο καθολικό.
Πρόκειται πιθανώς για την ίδια επιγραφή που αναφέρει ο Στ. Ξανθουδίδης ότι σωζόταν εν μέρει εντοιχισμένη, στο τύμπανο του ανακουφιστικού τόξου της παλαιότερης θύρας εισόδου του ναού.
Ο ίδιος μελετητής αναφέρει επίσης, ότι εντός του ναού υπήρχε τμήμα λίθου-πλάκας διαστάσεων 0,20Χ0,35μ. με γράμματα διαστάσεων 0,3μ. που έφερε λαξευμένη κεφαλαιογράμματη επιγραφή. Όπως δημοσιεύει στο έργο του Χριστιανικαί Επιγραφαί εκ Κρήτης·«... Έξω της εκκλησίας ευρέθη λίθος ειργασμένος και χρησιμεύων άλλοτε ως υπέρθυρον εφ ου υπάρχει επιπλέον χάραγμα φέρον την χρονολογίαν αφοζ´ (1577).
Επίσης σε μια άλλη επιγραφή στο υπέρθυρο αναφέρεται·«... Εντός της εκκλησίας είδον τεμάχιον λίθου απεσπασμένου εκ της αρχικής του θέσεως φέρον λαξευτήν την κάτωθι επιγραφήν «..... νος τον δη ρυγόωντα καθήρας ... ρεωεσθαι αντιμισθείαν δέρκει ... λλίω ε´».
Έχομεν εν τούτω το τελευταίον ήμισυ διστίχου ελεγειακού μετά της χρονολογίας. Και η μεν συμπλήρωσις του ελλείποντος δεν μου φαίνεται εύκολος, η έννοια όμως του ελεγείου, ως εξάγεται εκ του σωθέντος μέρους, είναι αύτη:·πάσχων τις εκ πυρετού και καθαρθείς απ’ αυτού υπό του θείου (προφανώς της Θεοτόκου), προσφέρει ανάθημα προς αντιμισθίαν μετά του επιγράμματος. Δια την ελλείπουσαν χρονολογίαν τούτο μόνον δυνάμεθα να είπωμεν ότι οι αρχαΐζοντες χαρακτήρες της επιγραφής με πείθουσιν ότι δεν είναι πιθανόν να τεθεί προ του 1500...».
Επομένως ο Ναός υπήρχε σχεδόν δύο αιώνες πριν από την ίδρυση του μοναστηριού, αν λάβουμε υπόψη την μαρτυρία της επιγραφής που αναφέρει ως έτος αποπεράτωσης του κτηριακού συγκροτήματος το έτος 1577. Τα έτη 1401-1402 ανακαινίσθηκε ο ναός που προϋπήρχε και χρειαζόταν ανακαίνιση, η οποία έγινε από τον Μοναχό Μύρωνα Καλοδρόσιο και την αδελφή του, την Μοναχή Σωφροσύνη, με τη βοήθεια και της μητέρας τους Παρασκευής.
Ωστόσο, αυτό που είναι άγνωστο μέχρι σήμερα είναι το αν προϋπήρχε παλιότερο μοναστηριακό κτίσμα στη θέση που σήμερα βρίσκεται η Μονή, δεδομένου ότι συνηθιζόταν στην Κρήτη του 16ου αι. να παραχωρούνται από τούς φεουδάρχες παλαιά μοναστήρια σε μοναχούς για να τα ανακαινίσουν.
Συμφώνα με τον Ν. Ψιλάκη στο βιβλίο του «Μοναστήρια και Ερημητήρια της Κρήτης», υπάρχουν ενδείξεις οι οποίες συγκλίνουν στην υπόθεση περί λειτουργίας παλαιότερου μοναστηριού στη Βρυωμένη. Ο ναός της Μονής αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα.
Τα τελευταία χρόνια, από το 1992 μέχρι και σήμερα, γίνεται μια φιλότιμη προσπάθεια στερέωσης και αποκατάστασης των κελιών και των λοιπών κτισμάτων της μονής με τη συνεργασία του Εφημερίου και των κατοίκων της Ενορίας Μεσελέρων, της Ιεράς Μητροπόλεως Ιεραπύτνης και Σητείας και της 13ης Εφορείας Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Αρχαιοτήτων.
Όσον αφορά στον ίδιο το ναό, έγινε με επίβλεψη της 13ης Ε.Β.Α. κατασκευή δαπέδου από πωρόλιθο και καθαίρεση του οπλισμένου σκυροδέματος επικάλυψης του θόλου, επέμβαση που είχε πραγματοποιηθεί αυθαίρετα στο παρελθόν και είχε οδηγήσει σε εμφάνιση σοβαρών προβλημάτων αλάτων στις τοιχογραφίες. Επίσης κατασκευάστηκε νέα επικάλυψη με κονίαμα τύπου αστρακασβέστου.
Το 2004 έγινε ο καθαρισμός και η στερέωση του τοιχογραφικού διακόσμου, με στερέωση της ζωγραφικής επιφάνειας και του υποστρώματος, περιμετρικές στερεώσεις και κατασκευή νέων πατητών κονιαμάτων συμπλήρωσης από ασβεστοκονίαμα.
Έγινε στεγάνωση της εξωτερικής επιφάνειας της αστρακασβέστου του θόλου και συντήρηση των εξωτερικών επιχρισμάτων, που αποτελούν εξαίρετο δείγμα από τα παλαιότερα σωζόμενα εξωτερικά επιχρίσματα, με προσεκτικό καθαρισμό τους από την σποραδική και μικρής έκτασης βλάστηση, με στερέωση των σημείων που παρουσιάζουν κενά ή αποκολλήσεις και τοπικές μικροσυμπληρώσεις με ασβεστοκονίαμα που προσεγγίζει κατά το δυνατόν το υφιστάμενο κονίαμα.
Τέλος πραγματοποιήθηκε καθαρισμός από ρύπους του λιθανάγλυφου διακόσμου της βάσης του κωδωνοστασίου, καθώς και η καταγραφή και ο καθαρισμός των γλυπτών θραυσμάτων αρχιτεκτονικών μελών που έχουν βρεθεί διάσπαρτα.
Εκτός από τις Θείες Λειτουργίες που τελούνται κατά τις Θεομητορικές εορτές και άλλες μέρες στον Ι. Ναό του Γενεσίου της Θεοτόκου, πολλοί πιστοί προσέρχονται στη Μονή κατά την περίοδο του Δεκαπενταύγουστου για να μετάσχουν στην ακολουθία των Παρακλητικών Κανόνων προς την Υπεραγία Θεοτόκο, να προσκυνήσουν τη θαυματουργή εικόνα της και να λάβουν τη χάρη και την προστασία της.
Μάλιστα, την περίοδο αυτή οι χώροι της Μονής σφύζουν από ζωή, καθώς δεκάδες προσκυνητές πραγματοποιούν κάποιο τάμα και διαμένουν στα ανακαινισμένα κελιά του Μοναστηριού και μετέχουν στις ακολουθίες του νυχθημέρου. Πολλοί επίσης πιστοί από την ευρύτερη περιοχή αναφέρουν κάποιο θαύμα που βίωσαν από την Παναγία την Βρυωμένη.
