Χαμαίτουλο: Το Χωριό Της Κρήτης Μεταξύ Φθοράς Και Αφθαρσίας

  Αμφιθεατρικά χτισμένο στις παρυφές μιας μικρής κοιλάδας, στο δρόμο από Ζήρο προς Ξερόκαμπο, στο νότιο τμήμα του νομού Λασιθίου, στην Κρήτη, συναντάται ένας μικρός οικισμός, η εικόνα του οποίου παραπαίει μεταξύ φθοράς και αφθαρσίας.

Το Χαμαίτουλο, με το περίεργο όνομα, έχει λιγοστούς κατοίκους μετρημένους στα δάχτυλα του ενός χεριού, οι περισσότεροι από τους οποίους ξένοι, που βρήκαν ευκαιρία να φτιάξουν τις εξοχικές τους κατοικίες στα μισογκρεμισμένα σπίτια του χωριού.

Μια γλυκιά μελαγχολία θα έλεγε κανείς ότι το χαρακτηρίζει, καθώς η εικόνα του με το, σχεδόν, ερημωμένο τοπίο προκαλεί νοσταλγία. 

Ο επισκέπτης θα περπατήσει στα στενά του χωριού και θα παρατηρήσει από κοντά τα παλιά κτίσματα, κάποια από τα οποία όπως προείπαμε έχουν αναστηλωθεί, καθώς και την αρχαία κρήνη από την οποία τροφοδοτούνταν οι κάτοικοι με νερό.

Για την ονομασία του υπάρχουν δύο εκδοχές, με την πρώτη να υποστηρίζει ότι οφείλεται σε κάποιον τοπικό άρχοντα και τη δεύτερη στην ιδιαίτερη μορφολογία του εδάφους, πάνω στο οποίο είναι χτισμένο το χωριό και πιο συγκεκριμένα στις λέξεις χάμω και τύλος, δηλαδή σκληρό εξόγκωμα.

Στα πιο χαρακτηριστικά σημεία του ο ναός του Αγίου Γεωργίου, στο ψηλότερο σημείο του χωριού, με το λιτό ξυλόγλυπτο τέμπλο, δημιουργία ενός λαϊκού ξυλογλύπτη, και τις λιγοστές εικόνες.

Οι συγκοινωνίες στην Κρητική Πολιτεία

 Αλήθεια, πότε γεννήθηκε η χανιώτικη έκφραση «το έχει κάνει Χανιά-Χαλέπα»; Είναι γνωστό ότι στις αρχές του 20ου αιώνα η κωμόπολη της Χαλέπας ήταν χωριστός δήμος με 3.500 κατοίκους περίπου. 

Η σύνδεση με τον πόλη των Χανίων γινόταν με αμαξωτό δρόμο, τον οποίο οι κάτοικοι διένυαν με διάφορους τρόπους, όπως άμαξες, υποζύγια (άλογα, μουλάρια, γαϊδούρια), με τα πόδια και το τραμβάϋ. 

Τα «ταξί» της εποχής ήταν τα υποζύγια, ενώ το τραμβάϋ λειτουργούσε ως λεωφορείο. Ειδικά το τραμβάϋ εξυπηρετούσε τη γραμμή Χανιά-Χαλέπα και είχε ιδιοκτήτη και οδηγό τον Χασάν Αγά. Μια καρότσα με 10 θέσεις, την οποία έσερναν δυο γέρικα άλογα, έκανε πολλές φορές καθημερινά το δρομολόγιο, που στοίχιζε μια πεντάρα. 

Ο ηλικιωμένος κοντόχοντρος Τούρκος είχε βοηθό ένα βρώμικο χαλικουτάκι, τον κοντοχτόρο (από το ιταλικό conduttore, αυτός που μεταφέρει, οδηγεί) που έπαιρνε το αντίτιμο του εισιτηρίου μόλις έφταναν στον τελικό προορισμό, την Πλατεία της Αγοράς στο Κατάστημα της Εθνικής Τράπεζας. Με την κραυγή του κοντοχτόρου, «Άλα για Χανιά! Άλα κι φεύγει», ξεκινούσε το όχημα με πολύ αργό ρυθμό κα έφτανε… πολύ αργότερα, προκαλώντας τον εκνευρισμό των επιβαινόντων! 

Οι ίδιες συγκοινωνίες υπήρχαν και στην υπόλοιπη Κρήτη γι’ αυτό και την ίδια περίοδο (1898-1913) έγινε μεγάλη συζήτηση για την κατασκευή σιδηροδρομικής γραμμής στην Κρήτη, με εκκίνηση από τα Χανιά προς Ανατολικά. Ο Ρεθεμνιώτης Νομομηχανικός των Χανίων Μιχάλης Σαββάκης με άρθρα στον τοπικό Τύπο εξηγούσε ότι το έργο χρειαζόταν τεράστια κονδύλια, καθώς η γεωμορφολογία του νησιού ήταν ορεινή και δύσβατη και το εγχείρημα θα αποτύγχανε. 

Τελικά, ο σιδηρόδρομος δεν κατασκευάστηκε ποτέ, εντούτοις ο Αντώνης Μιχαλιδάκης, ο τελευταίος πρωθυπουργός της Κρητικής Πολιτείας από το Ηράκλειο, υποσχόταν ότι θα κατασκεύαζε τη σιδηροδρομική γραμμή Ηράκλειο-Μεσαρά. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα τη σάτιρα στην αποκριάτικη παρέλαση του 1908 που έγινε στην Πλατειά Στράτα (οδό Καλοκαιρινού) στο Μεγάλο Κάστρο. 

Συγκεκριμένα, ο καστρινός γλεντζές Ράδος Μαλεβιζιώτης παρουσίασε μια πομπή γαϊδάρων δεμένους στη σειρά με σκοινιά, όπου στον πρώτο είχε βάλει μια μαύρη καμινάδα από χαρτόνι, όπως του τραίνου και την ταμπέλα «ΣΙΔΗΡΟΔΡΟΜΟΣ ΜΕΣΑΡΑΣ»! Η παρέλαση με τα γκαρίσματα των γαϊδάρων προκάλεσε τόσα γέλια που έμεινε στην ιστορία.

Βιβλιογραφία

Δερμιτζάκης Μ., Απ’ όσα θυμούμαι το Παλιό Κάστρο, εκδ. Δοκιμάκης, Ηράκλειο 2008.

Δημοτάκης Γ., Τα Χανιά στο γύρισμα του χρόνου, Αθήνα 1969.

* Ο κ. Αγησίλαος Κ. Αλιγιζάκης είναι ιατρός ορθοπεδικός, πολιτισμολόγος
ΧΑΝΙΩΤΙΚΑ ΝΕΑ

Τα Βυζαντινά Τείχη της πόλης της Ιεράπετρας

   Υπολείμματα από το Βυζαντινό τείχος της Ιεράπετρας. Το τείχος εκτείνεται σε μήκος περίπου 150 μέτρων (όχι συνεχόμενα) στις παρυφές του πάρκου κυκλοφοριακής αγωγής της Ιεράπετρας, στο ΝΔ άκρο της πόλης κοντά στην τεχνητή λίμνη «Ναυμαχία».

Προφανώς πρόκειται για κατάλοιπα επιθαλασσίου τείχους.

Τμήματα της οχύρωσης σώζονται και εντός του πάρκου.

Ιστορία

Η Ιεράπετρα κατά την αρχαιότητα είχε το όνομα Ιεράπυτνα . Η θέση της πρέπει να ήταν 1 χιλιόμετρο πιο μέσα σε σχέση με τη σημερινή πόλη. Η πόλη αναπτύχθηκε ιδιαίτερα κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο όταν εξελίχθηκε σε σημαντικό λιμάνι. Παρεμπιπτόντως, τότε πιστεύεται ότι δημιουργήθηκε και η τεχνητή λίμνη Ναυμαχία, που σύμφωνα με μια άποψη χρησίμευε για την αναπαράσταση ναυμαχιών στα πλαίσια των θεαμάτων που συνήθιζαν να προσφέρουν οι Ρωμαίοι στο λαό.

Η πόλη αναφέρεται με παραπλήσιο όνομα, ως Ιεράπυδνα και στον Συνέκδημο του Ιεροκλέους (κατάλογος των πόλεων της αυτοκρατορίας του 532 μ.Χ. περίπου). Αυτό πρέπει να ήταν το Βυζαντινό όνομα της πόλης όπως μαρτυρείται και από άλλες πηγές (που πάντως είναι πολύ περιορισμένες).

Δυστυχώς δεν έχουμε περισσότερες πληροφορίες για το Βυζαντινό παρελθόν της Ιεράπυδνας. Το όνομα «Ιεράπετρα» προέκυψε πολύ αργότερα, προς το τέλος της Ενετοκρατίας.

Τα Βυζαντινά τείχη ανήκουν σίγουρα στην πρώτη Βυζαντινή περίοδο της Κρήτης, δηλαδή κατασκευάστηκαν πολύ πριν από την Αραβική κατάκτηση του 9ου αιώνα. Τα σωζόμενα τείχη ήταν προφανώς μέρος του οχυρωματικού περιβόλου που προστάτευε το λιμάνι και το θαλάσσιο μέτωπο της πρωτοβυζαντινής πόλης. 

Η τεχνολογία κατασκευής και το είδος της τοιχοποιίας μοιάζουν πολύ με άλλα κάστρα της πρωτοβυζαντινής περιόδου όπως λόγου χάρη της Νικόπολης ή τμημάτων των τειχών Θεσσαλονίκης. Συνεπώς είναι πιθανό τα τείχη να κατασκευάστηκαν τον 4ο ή 5ο αιώνα και σίγουρα ενισχύθηκαν (ή χτίστηκαν) περί τα μέσα του 6ου αιώνα επί Ιουστινιανού, όταν υλοποιήθηκε ένα μεγάλο πρόγραμμα επισκευών και φρουριακών κατασκευών σε όλη την αυτοκρατορία.

Με άλλα λόγια, η οχύρωση αυτή στην Ιεράπετρα είναι ίσως η μοναδική περίπτωση στην Κρήτη στην οποία μπορεί να αποδοθεί ο χαρακτηρισμός «Ιουστινιάνειο τείχος».

Τα Βυζαντινά τείχη πρέπει να καταστράφηκαν ή να περιέπεσαν σε αχρηστία είτε όταν η Κρήτη κατελήφθη από Σαρακηνούς είτε λίγο πριν, στο μεγάλο σεισμό του 796 μ.Χ. Από τότε τα τείχη δεν επισκευάσθηκαν και δεν φαίνεται να χρησιμοποιήθηκαν ξανά, ακόμα κι όταν η Κρήτη ανακτήθηκε από τους Βυζαντινούς. Ούτε, αργότερα, οι Ενετοί (13ος-17ος αι.) ασχολήθηκαν με την οχύρωση της πόλης πέρα από την κατασκευή του Καλέ της Ιεράπετρας. Ο Ενετός Προβλεπτής Benedetto σε έκθεση του στη σύγκλητο της Βενετίας το 1602 βεβαιώνει οτι η Ιεράπετρα δεν προστευόταν από τείχος.

Αντίθετα οι Οθωμανοί που κατέλαβαν την Ιεράπετρα το 1647 έχτισαν μια πλήρη οχύρωση γύρω από την πόλη για να αποτρέψουν τυχόν επιστροφή των Ενετών. Τα τείχη αυτά περιέβαλλε θαλάσσια τάφρος πλάτους 2,5μ. (μέρος της οποίας πρέπει να ήταν και η «Ναυμαχία»). Από τα Οθωμανικά τείχη της πόλης δεν έχει μείνει σχεδόν τίποτα γιατί γκρεμίστηκαν με πανηγυρικό τρόπο μετά την απελευθέρωση από τους Τούρκους το 1899....

Τα Βυζαντινά τείχη της Ιεράπετρας έγιναν αντικείμενο αρχαιολογικής έρευνας, ανασκαφής και αποκατάστασης του χώρου σχετικά πρόσφατα, την περίοδο 2006-2008.

Πηγές

Νίκος Μ. Γιγουρτάκης, άρθρο στην ιστοσελία archaiologia.gr - Οχυρώσεις της Κρήτης (Μέρος 2ο), 8 Ιουνίου 2015

Ιστοσελίδα blog your heritage-ΕΠΑΛ Ιεράπετρας - Τα Βυζαντινά Τείχη της πόλης

Πληροφορίες και επισήμανση θέσης: Παύλος Λιοντάκης