Για την προέλευση του ονόματος «Μέλαμπες»υπάρχουν διάφορες εκδοχές .
Κατά τον Ι, Χαχαριδάκη ‘’Μέλαμπες’’=Μέσα Λάμπη, δηλαδή το τελευταίο μέρος της Λάμπης. Κατά τον Γ. Χατζηδάκη ‘’ Μέλαμπες’’= Ημίλαππες . Απόγονοι των Λαππαίων που μετά την καταστροφή της πόλης τους ,αρχαίας Λάππας (σημερινή Αργυρούπολη) ήλθαν και εγκαταστάθηκαν στη Λάμπη (περιοχή Λαμπινής) κάποιοι δε απ’αυτούς και στις Μέλαμπες , που με τους παλαιότερους κατοίκους αποτέλεσαν το μεγαλύτερο οικισμό της Λάμπης, οπότε Μέλαμπες σημαίνει
‘' Εγώ ειμί η Λάμπη’’ συμπληρώνει ο Λαμπρινάκης. Για άλλους το όνομα βγαίνει από την λαμπρότητα του ήλιου, που κατά την ανατολή του τις πρώτες ακτίνες του απ’όλη την περιοχή ρίχνει στις Μέλαμπες . Πάντως κατά την Εταιρία Κρητικών Ιστορικών Μελετών είναι αρχαίο ελληνικό όνομα με αρχαϊκό χαραχτήρα.
Κάτω από τις Μέλαμπες στη θέση Κούροι , υπήρχε ναός της Ηλέκτρας και απ’αυτόν πήρε το όνομα του και ο ποταμός Ηλέκτρας . Σε άλλη περιοχή του χωριού ,στη θέση Αρμοκάστελλα βρέθηκαν λείψανα κτιρίων και δύο επιγραφές , γραμμένες σε πορόλιθο και σε δωρική γλώσσα . Ο χώρος που ανευρέθηκαν τα αντικείμενα ανακηρύχτηκε το 1967 αρχαιολογικός, γιατί εκεί βρίσκονται τα ερείπια της πόλης Κώριο .
Από τα παραπάνω συμπεραίνεται και η μακραίωνη ιστορία του χωριού , του οποίου ωστόσο η αρχαιότερη μνεία σε γραπτή πηγή γίνεται στον Φ.Μπαρότσι το 1577 και στην απογραφή του Καστροφύλακα το1583 αναφέρεται με 338 κατοίκους. Υπάρχουσες παραδόσεις οδηγούν στο συμπέρασμα ότι, εξ’αιτίας κουρσάρικων επιδρομών το χωριό αυξήθηκε σημαντικά με την μετακίνηση των κατοίκων των πέριξ οικισμών Παραδείσσι ‘Αγ. Στέφανος ,Αγ. Βασίλειος, ( Χλωρός) Γομαράς, Βρωμονερό κ.ά. .
Το 1648 με σουλτανικό φιρμάνι οι Μέλαμπες μαζί με τα χωριά Σπήλι , Μέρωνα ,Κρουσώνα έπρεπε να συντηρούν το τέμενος Σουλτάν Ιμπραχείμ στη Φορτέτσα του Ρεθύμνου.
Γενικά στην Τουρκοκρατία το χωριό βρέθηκε πολλές φορές στο επίκεντρο των επαναστάσεων και κινητοποιήσεων, όπως το 1822 με τη μάχη στο Κακό Ρυάκι , το 1867 με την παραμονή των επαναστατικών ομάδων του Μ. Κόρακα ,Δημ Πετροπουλάκη και Π. Κορωναίου για 3 μήνες στις Μέλαμπες , πολλοί δε κάτοικοι του συμμετείχαν στα πολεμικά γεγονότα όχι μόνο τα τοπικά αλλά και τα ευρύτερα μέχρι το Ρέθυμνο, τα Σφακιά , το Αμάρι και τη Μεσαρά και ξεχώρησαν σε αυτοθυσία και ηρωισμό. Ενδεικτική είναι η συμμετοχή του Κωστή Τρουλλινάκη ( Τρουλλινού ) και του Νικολάου Βλατάκη στη μάχη της Μονής της Οδηγήτριας με τον Ξωπατέρα το 1828 .
Στην πρώτη Κρητική Πολιτεία υπήρξαν βουλευτές οι Μελαμπιανοί Στυλιανός και Στρατής Φωτάκης .
Το 1912 οργανώθηκε εθελοντικό στρατιωτικό σώμα με αρχηγό το βουλευτή Νικ. Τρουλλινό και πήρε μέρος στον αγώνα για την απελευθέρωση της Ηπείρου .
Στο έπος του 1940 συμμετείχαν πάνω από 100 Μελαμπιανοί, στα χρόνια δε της αντίστασης δημιούργησαν ισχυρή αντιστασιακή ομάδα με σημαντική τοπική και ευρύτερη δράση .
Στα τελευταία ωστόσο χρόνια που η αστυφιλία και η μετανάστευση αποδεκάτισαν τα ορεινά χωριά γενικά ,οι κάτοικοι του ,εις πείσμα των αλλαγών , των περιστάσεων και συνθηκών ζωής, αγωνίζονται να κρατήσουν μαζί με την ιστορία και τις αξιόλογες παραδόσεις του , την ίδια την ύπαρξη και την πρόοδο του
Ένα από τα 21 χωριά του Δήμου Λάμπης είναι και οι Μέλαμπες που βρίσκονται στη βόρεια πλαγιά της Βουβάλας .
Η απόσταση του χωριού από το Ρέθυμνο είναι 47 χιλ. και φθάνει κανείς αν από το 42ο χιλιόμετρο του δρόμου Ρέθυμνο – Αγ.Γαλήνη παρακάμψει δεξιά και προχωρήσει 5 χιλ . Από την Αγ. Γαλήνη φθάνει ο επισκέπτης αν διανύσει 10 χιλιόμετρα από τον παλιό , ανηφορικό αλλά μαγευτικό δρόμο προς το Ρέθυμνο , διαδρομή που του δίδει τη δυνατότητα να απολαύσει κάτω από τα πόδια του μια μοναδική θέα θάλασσας και στεριάς .
Απέναντι από τις Μέλαμπες και σε απόσταση, που ο ορίζοντας επιτρέπει στο μάτι να χορτάσει θέα βρίσκεται ο Ψηλορείτης που έχει υψόμετρο 2456 μ. και το Κέντρος 1500 μ.. Το Λυβικό Πέλαγος αν και δεν φαίνεται από το χωριό απέχει 8 χιλ. νότια.. Το υψόμετρο του χωριού είναι 600 μ. και στην τελευταία απογραφή είχε 950 κατοίκους .
Από το 1881 και για πολλά χρόνια υπήρξε έδρα ομώνυμου Δήμου που περιλάμβανε ακόμη τα χωριά Σαχτούρια , Αγ. Γαλήνη , Κρύα Βρύση, Ορνέ.
Οι φορείς που λειτουργούν σήμερα στο χωριό είναι το Συμβούλιο του Δημοτικού Διαμερίσματος , η Ενορία , το Γυμνάσιο , Δημοτικό Σχολείο , το Νηπιαγωγείο , το Αγροτικό Ιατρείο , ο Πολιτιστικός Σύλλογος , ο Σύλλογος Γυναικών ,ο Γεωργικός Συνεταιρισμός , ο Αθλητικός ¨ Όμιλος .
Η λαϊκή αρχιτεκτονική του χωριού με τα ατέλειωτα δαιδαλώδη στενά σοκάκια , τα απλά δυόροφα σπίτια , με τις κλιματαριές στις βεράντες τους ,τις καμαρικές , που συνδέουν κάποια σπίτια μεταξύ τους , σε συνδυασμό με την καθαριότητα , που εύκολα διαπιστώνει ο περαστικός διαμορφώνουν ένα ασυνήθιστο περιβάλλον κατάλληλο να τον ξεκουράσει . Στο κέντρο του χωριού θα έχει την ευκαιρία να απολαύσει τον καφέ ,τη ρακί η το αναψυκτικό του ,παρέα με τους κατοίκους του χωριού να συζητήσει μαζί τους και να ακούσει τις χαρές και τις πίκρες τους κυρίως δε να διαπιστώσει την αγάπη τους για τον τόπο τους
Οι 2 πηγές που υπάρχουν μέσα στο χωριό με τις κουτσουνάρες , που διατηρούν , τη γούρνα για το πότισμα των ζώων και τις άλλες , για το πλύσιμο των ρούχων στα παλιότερα χρόνια , μαζί με την πέτρινη σκαλιστή διακόσμηση , που έχουν , προκαλούν τον περαστικό όχι μόνο να περιεργαστεί , αλλά και να πιει το δροσερό νερό τους , να βρέξει το πρόσωπο του ή τουλάχιστο τα χέρια του .
Από τις επιγραφές που έχουν στη μετώπη τους πληροφορείται ο επισκέπτης , ότι τα έργα του εξωραϊσμού τους έγιναν από την Κοινότητα Μελάμπων τον Αύγουστο του 1877 για την Πάνω Βρύση και το Σεπτέμβριο του 1879 για την Κάτω Βρύση . Στον αύλειο χώρο της Κάτω Βρύσης μάλιστα υπάρχει ο αιωνόβιος , πανύψηλος πλάτανος , που δάνεισε και το όνομα του σ’όλη τη γειτονιά και μόνιμα προσφέρει την πλουσιοπάροχη σκιά και δροσιά του .
Σ’αυτό το απλό αλλά πανέμορφο χώρο που δεσπόζει το ασταμάτητο κελάρυσμα του νερού και το συγχρονισμένο λές κελάηδημα των σπουργιτών που κατά εκατοντάδες πηγαινοέρχονται στα κλαδιά του πλατάνου και των γύρω δένδρων δημιουργείται περιβάλλον , που δύσκολα ο επισκέπτης αποχωρίζεται . Εδώ επίσης βρίσκεται και το γραφείο του τοπικού Συμβουλίου,που μέχρι το 1998 λειτουργούσε το γραφείο της Κοινότητος , ως και το υπερυψωμένο δημοκρατικό βήμα με την επιγραφή «τις αγορεύειν βούλεται» που ο Βαγγέλης ο Ψιλάκης κατεσκεύασε κατά την ανάπλαση του χώρου , για τους υποψηφίους τοπικούς και εθνικούς άρχοντες ,προκειμένου αυτοί να παρουσιάσουν το πρόγραμμα τους στο λαό και να κριθούν .
Οι Εκκλησίες που υπάρχουν μέσα και έξω από το χωριό και που απλώνονται χρονικά από τα υστεροβυζαντινά χρόνια μέχρι τις μέρες μας δηλώνουν την μεγάλη ιστορία και το βαθύ θρησκευτικό συναίσθημα των κατοίκων του.
ΦΩΤ - ΔΟΘΗΚΑΝ ΜΕ ΤΗΝ ΕΥΓΕΝΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ ΤΗΣ κας ΜΑΡΙΑΣ και ΠΑΓΩΝΑΣ ΜΙΧΕΛΑΚΑΚΗ.
