Η Κασταμονίτσα είναι ένα ριζίτικο χωριό και πρώην κοινότητα της επαρχίας Πεδιάδας με 537 κατοίκους, σύμφωνα με απογραφή του 2001. Βρίσκεται 42 χλμ. νοτιοανατολικά του Ηρακλείου, κτισμένο στους δυτικούς πρόποδες του υψώματος Σκλόπα της Δίκτης, σε υψόμετρο 520 μ.
Σήμερα αποτελεί ομώνυμο δημοτικό διαμέρισμα στο Δήμο Μινώα Πεδιάδος. του νομού Ηρακλείου. Στην ίδια κοινότητα ανήκει το μετόχι Τοίχος. Η Κασταμονίτσα κατέχει στρατηγική γεωγραφική θέση, εφόσον ελέγχει την πρόσβαση προς το οροπέδιο Λασιθίου, γεγονός το οποίο εξηγεί αφενός τη διεξαγωγή σφοδρών μαχών επί Τουρκοκρατίας και, αφετέρου, την ανάδειξή της σε σημαντικό εμπορικό κόμβο κατά τον 20ό αιώνα και μέχρι τη δεκαετία του 1970.
Η ονομασία του χωριού δόθηκε από τους πρώτους κατοίκους - μετά την απελευθέρωση της Κρήτης από τους Σαρακηνούς, το 961 μ.Χ. - που κατάγονταν από την Κασταμονή της Μ. Ασίας (βλ. Θ. Δετοράκη).
Σύμφωνα με μια δεύτερη εκδοχή, το χωριό πήρε την ονομασία από το γεγονός ότι στη θέση που υπάρχει σήμερα το νεκροταφείο με το ναό της Θεοτόκου, υπήρχε, παλιότερα, μια καστανιά με την παράσταση της Κοίμησης της Θεοτόκου και στο σημείο αυτό κτίστηκε εκκλησία που στη συνέχεια έγινε μοναστήρι. Από Μονή Καστανιάς - Κασταμονή, πιθανότατα, προήλθε το υποκοριστικό Κασταμονίτσα, που έγινε και η ονομασία του χωριού.
Το χωριό δεν αναφέρεται στις ενετικές απογραφές, ούτε στην τουρκική απογραφή του 1671. Στην απογραφή του 1834 αναφέρεται με 35 χριστιανικές οικογένειες και το 1881 με 320 χριστιανούς κατοίκους. Σήμερα, το δημοτικό διαμέρισμα της Κασταμονίτσας αριθμεί 537 κατοίκους (απογραφή 2001), έχει έδρα το ομώνυμο χωριό και σε αυτό υπάγονται οι οικισμοί:
- Κασταμονίτσα [537]
- Τοίχος [21]. Είναι παλιός οικισμός και σε μικρή απόσταση από την αρχή του μονοπατιού Κασταμονίτσα-Τσούλη Μνήμα, με κύριο χαρακτηριστικό του - από το οποίο πήρε και το όνομά του - τον πετρόκτιστο τοίχο, μέρος του υδραγωγείου της Λύττου.
Η μείωση του πληθυσμού του χωριού στη διάρκεια της επανάστασης οφείλεται κυρίως στην επιδημία πανώλης, την οποία μετέφερε και μετέδωσε ο αιγυπτιακός στρατός.
Το χωριό κατοικήθηκε για πρώτη φορά από Χριστιανούς αποίκους από τη Μ. Ασία, αμέσως μετά από τη νίκη του Νικηφόρου Φωκά, το 961 μ.Χ., κατά των Αράβων και την απελευθέρωση της Κρήτης. Οι πρώτοι αυτοί κάτοικοι καλλιέργησαν, για πρώτη φορά, σε αγροτική έκταση του χωριού καστανιές, οι οποίες διατηρούνταν πριν εξήντα περίπου χρόνια. Εξαιτίας της θέσης της, η Κασταμονίτσα υπήρξε πεδίο μαχών.
Όταν οι Ενετοί κατέκτησαν την Κρήτη, οι κάτοικοι του νησιού, κατά τη διάρκεια των 450 χρόνων της υποδούλωσής τους, έκαναν αλλεπάλληλες επαναστάσεις για να αποτινάξουν τον ενετικό ζυγό, αλλά αποτύγχαναν. Μετά από κάθε αποτυχημένη επανάσταση, τα ζωτικότερα στοιχεία των Κρητικών σχημάτιζαν επαναστατικές ομάδες, οι οποίες υποστηρίζονταν από τους κατοίκους της ορεινής Κρήτης.
Η ενετική κυβέρνηση, για την απαλλαγή από τους επαναστάτες αυτούς, διέταξε την εκκένωση του οροπεδίου του Λασιθίου και των ριζίτικων χωριών της επαρχίας Πεδιάδας, το 1364 μ.Χ. Το χωριό Κασταμονίτσα και η γύρω περιοχή κηρύχτηκαν νεκρή ζώνη και απαγορεύτηκε, με ποινή θανάτου, η είσοδος σε αυτό. Από το 961 μέχρι το 1271, το χωριό καταστράφηκε πολλές φορές. Η απαγόρευση της εισόδου στην περιοχή κράτησε μέχρι το 1514 μ.Χ.
Με την επάνοδο των κατοίκων στο χωριό είναι αμφίβολο αν εγκαταστάθηκαν οι απόγονοι των πρώτων κατοίκων ή ένα μέρος απ' αυτούς. Κατά τη διάρκεια της απαγόρευσης, εγκαταστάθηκε στο χωριό ένας Ενετός, από την τότε επαρχία Αμορίου του Ρεθύμνου και κατέλαβε όλη τη γύρω αγροτική περιοχή, με αποτέλεσμα μικρή, μόνο, αγροτική έκταση να περιέλθει στην κατοχή των εγκατασταθέντων εκεί Ελλήνων.
Το 1363 μ.Χ. κήρυξαν αποστασία οι Ενετοί κάτοικοι της Κρήτης μαζί με ντόπιους. Τότε έγινε πεισματώδης, πολύνεκρη μάχη μεταξύ των επαναστατών και του ενετικού στρατού, στην τοποθεσία μεταξύ Κασταμονίτσας και Αμαριανού, στη θέση που βρίσκεται σήμερα ο Άγιος Γεώργιος ο Κεφαλιώτης. Οι επαναστάτες κατατροπώθηκαν και έφυγαν προς το οροπέδιο Λασιθίου. Στο μέρος αυτό υπάρχουν πολλοί τάφοι νεκρών της μάχης.
Στις 25 Φεβρουαρίου 1823, κατά τη διάρκεια της επανάστασης των Κρητών εναντίον της τουρκικής κυριαρχίας, ο Χασάν Πασάς, οδηγώντας αιγυπτιακό στρατό, προσπάθησε να μπει στο οροπέδιο Λασιθίου μέσα από την ορεινή τοποθεσία Τσούλη Μνήμα, αλλά μετά από δυναμική επίθεση των επαναστατών έπαθε μεγάλη πανωλεθρία και αναγκάστηκε να οπισθοχωρήσει. Κατά την οπισθοχώρησή του νικήθηκε σε νέα μάχη, από τους επαναστάτες, στην Κασταμονίτσα. Οι Έλληνες επαναστάτες πήραν όλη την εφοδιοπομπή του πασά και μια σημαία. Στη μάχη αυτή σκοτώθηκαν 200 Τούρκοι και 15 Χριστιανοί, οι οποίοι είναι θαμμένοι στην Κασταμονίτσα. Οι Τούρκοι θάφτηκαν σ' έναν τάφο, ενώ οι Χριστιανοί πατριώτες σε χωριστούς τάφους.
Στις 23 Μαϊου 1841 μ.Χ. έγινε μεγάλη μάχη μεταξύ Χριστιανών και Τούρκων στην αγροτική θέση του Αγίου Γεωργίου Μεσάδας. Οι Τούρκοι ήταν 3.000 και οι Έλληνες, με επικεφαλής τον οπλαρχηγό Βασιλογιώργη, ήταν 1.000. Στη μάχη που κράτησε πέντε ώρες, αποδείχτηκε για άλλη μια φορά το πατριωτικό αίσθημα και το θάρρος των επαναστατών. Σκοτώθηκαν 150 Τούρκοι και 20 Έλληνες, μεταξύ των οποίων και ο οπλαρχηγός από την Κάτω Μεσαρά Μιχαήλ Παπαδάκης.
Στις 23 Αυγούστου 1866, οι Τούρκοι χτύπησαν τους συγκεντρωμένους στην Κασταμονίτσα επαναστάτες, οι οποίοι όμως αναγκάστηκαν να υποχωρήσουν εξαιτίας του πλήθους των Τούρκων και τη χρήση πυροβολικού. Στην ορεινή τοποθεσία Χαβγάς έγινε σκληρή μάχη, άνιση μάχη, στην οποία σκοτώθηκαν ο ιερομοναχός Καλλίνικος και ο οπλαρχηγόςΕμμανουήλ Τιλινάκης από το χωριό Αβδού, τον οποίο, λόγω του αναστήματός του, τον ονόμαζαν Ανάμιση. Το μέρος στο οποίο σκοτώθηκε από τους Τούρκους ονομάζεται, μέχρι σήμερα, του Ανάμιση το Λαγκάδι. Η παράδοση αναφέρει ότι στη θέση Χαβγάς, σε ένα φαράγγι, κατοικούσε ο Εωσφόρος με τους διαβόλους. Λέγεται μάλιστα ότι οι περαστικοί από την τοποθεσία άκουγαν κουδούνια και αλυσίδες.
Κατά την τελευταία επανάσταση της Κρήτης εναντίον της τουρκικής κυριαρχίας, το 1897 μ.Χ., είχε έδρα στο χωριό επαναστατική επιτροπή με αρχηγό τον Αντώνη Τρυφίτσο και με γραμματέα το Μιχαήλ Λαγουδιανάκη, από το Καστέλι Πεδιάδας. Εκείνη την εποχή, συγκροτήθηκε στο χωριό επαναστατικό δικαστήριο,που καταδίκασε σε θάνατο το νεαρό εγκληματία Εμ. Μπορμπαντωνάκη ή Μαυροβουνιώτη ή Κατρούλιο, ο οποίος σκότωσε κάποιον εθελοντή, από το Μαρκόπουλο Αττικής, που ονομαζόταν Αριστείδης.
Στις 26 Απριλίου 1944, πραγματοποιήθηκε στην Κρήτη η απαγωγή του στρατηγού Κράιπε που σκοπό είχε τη σύλληψη του στρατηγού Μύλλερ. Η ομάδα απαγωγής του Στρατηγού Κράιπε αποτελούνταν από τους: Γρηγόρη Χναράκη, Πάτρικ Λη Φέρμορ, Στάνλεϊ Μος, Στρατή Σαβιολή, Μανώλη Πατεράκη, Λεωνίδα Παπαλεωνίδα, Γιώργο Τυράκη και Νίκο Κόμη.
Οι ταυτότητες που είχαν οι απαγωγείς φτιάχτηκαν το 1944 στο γραφείο της Κοινότητας Κασταμονίτσας. Ο Πρόεδρος και τα μέλη του Κοινοτικού Συμβουλίου Κασταμονίτσας μαζί με τον Γεώργιο Ζωγραφάκη ή Ξηρούχη έφτιαξαν τα χαρτιά και τα σφράγισαν. Στις 7 Απριλίου 1944, ο Γεώργιος Ζωγραφάκης ή Ξηρούχης έδωσε τις πλαστές ταυτότητες στους αντιπροσώπους των Συμμάχων, στον Πάτρικ Λη Φέρμορ και στον Στάνλευ Μος, όταν η αποστολή των απαγωγέων κατέλυσε στο σπίτι του. Οι απαγωγείς φιλοξενήθηκαν στο σπίτι τουΖωγραφάκη και από εκεί μετακινήθηκαν πάνω απ’την Κασταμονίτσα, στην μάντρα του Σηφογιάννη. Στην είσοδο της ερειπωμένης σήμερα μάντρας και στο ανώφλι έχει σκαλίσει ο ίδιος ο Πάτρικ Λη Φέρμορ με καλλιγραφικά γράμματα τα αρχικά του ιδιοκτήτη και το έτος 1943. (19 + 43 IΣ).
Για τις ταυτότητες επέλεξαν τα ονόματα νεαρών Κασταμονιτσανών δεκαεξάχρονων και δεκαεφτάχρονων. Για την ταυτότητα του Γιώργη Τυράκη διάλεξαν το όνομα και τα στοιχεία του δεκαοχτάχρονου Γιώργη Σαριδάκη (μετέπειτα αστυνομικού). Ο πατέρας του Σαριδάκης Μιχάλης ή Μπαλτζής, που συναίνεσε σ’αυτό, πήρε ενεργά μέρος στην Αντίσταση και ήταν κρεοπώλης στο επάγγελμα. Το γεγονός αφηγείται ο ίδιος ο Γιώργης Τυράκης, ένας από τους απαγωγείς, στο βιβλίο του «Η απαγωγή του Στρατηγού Κράιπε», όπου και αποκαλύπτει ότι η πλαστή ταυτότητα που του είχε χορηγήσει το Συμμαχικό Στρατηγείο ανήκε σε ένα κάτοικο της Κασταμονίτσας.
Ο Μιχάλης Σαριδάκης ή Μπαλτζής ήταν ένας από τους 20 Κασταμονιτσανούς που συνέλαβαν οι Γερμανοί στις 8 Ιουλίου 1943, αμέσως μετά το Β΄ σαμποτάζ του αεροδρομίου Καστελλίου, και οδηγήθηκαν στις φυλακές του Ηρακλείου. Εκεί αφού κουρεύτηκαν, ξυρίστηκαν τα μουστάκια τους, ξυλοκοπήθηκαν και βασανίστηκαν επί σαράντα ημέρες, αφέθηκαν τελικά ελεύθεροι μετά την παρέμβαση του Ταγματάρχη διοικητή του αεροδρομίου Καστελλίου Τροστ ή Κουτσάφτη, όπως ήταν γνωστός στους Καστελλιανούς.
Στην Κασταμονίτσα, και στο επιταγμένο σπίτι του γιατρού Εμμανουήλ Μανουσάκη, λειτουργούσε τα χρόνια 1943-1944 αναρρωτήριο με Γερμανούς σε ανάρρωση, νοσοκόμες και γιατρούς. Το αναρρωτήριο εξυπηρετούσε τις Κατοχικές δυνάμεις του αεροδρομίου Καστελλίου.
Σήμερα οι κύριες ασχολίες των κατοίκων του χωριού είναι η γεωργία και η κτηνοτροφία. Το χωριό συνδέεται με το Ηράκλειο με ασφαλτόστρωτο δρόμο 42,2 χλμ.
Δίπλα από το ναό υπάρχει το αναπαλαιωμένο παλιό δημοτικό σχολείο που κατασκευάστηκε και αυτό την ίδια εποχή. Σήμερα ονομάζεται αίθουσα "ΚΩΣΤΗΣ ΜΑΝΟΥΣΑΚΗΣ" στη μνήμη του αείμνηστου κοινοτάρχη του χωριού.
Μέσα στο χωριό υπάρχει νηπιαγωγείο, δημοτικό σχολείο και ναός αφιερωμένος στον Άγιο Νικόλαο. Βόρεια του χωριού υπάρχουν απομεινάρια τμήματος του ρωμαϊκού υδραγωγείου της αρχαίας Λύττου.
Παλιότερες οικογένειες του χωριού είναι οι Τσαπάκηδες, οι Σαριδάκηδες, οι Φραγκιαδάκηδες, οι Οικονομάκηδες, οι Ψυλάκηδες και οι Δηλαβεράκηδες.
Στο χωριό πριν την επανάσταση υπήρχαν έντεκα εκκλησίες, ενώ μετά την επανάσταση τρεις. Της Κοίμησης της Θεοτόκου, της Αγίας Κυριακής και του Αγίου Νικολάου.
Στην είσοδο του χωριού, στο σημερινό κοιμητήριο, βρίσκεται και διασώζεται ο παλαιός ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, παλιά εκκλησία, ρυθμού βασιλικής με τοιχογραφίες του Αγίου Γεωργίου Φλέγες ή Μεσάδα (14ου αιώνα).
Πολιούχος ναός είναι της Αγίας Κυριακής που είναι τρίκλιτος (Αγία Κυριακή - Άγιος Δημήτριος - Άγιο Πνεύμα) βασιλικού ρυθμού, κτισμένος στα τέλη του 19ου έως τις αρχές του 20ου αιώνα, συγκεκριμένα το 1890.
