Το Ιλίου Μέλαθρον, επίσης γνωστό ως Μέγαρο Σλήμαν, είναι νεοκλασικό κτίριο στο κέντρο της Αθήνας, στην οδό Πανεπιστημίου. Είναι δημιουργία του Ερνέστου Τσίλλερ, ο οποίος το σχεδίασε το 1878 ως κατοικία του Ερρίκου Σλήμαν, του ερευνητή που ανακάλυψε το θησαυρό της αρχαίας Τροίας.
Η κατασκευή του περατώθηκε το 1881, και αποτέλεσε μια από τις πιο λαμπρές ιδιωτικές κατοικίες της τότε Αθήνας. Σήμερα στο Ιλίου Μέλαθρον στεγάζεται το Νομισματικό Μουσείο Αθηνών.
Ο Ερρίκος Σλήμαν υπήρξε ερασιτέχνης επιστήμονας με πολλά επιτεύγματα και μάλιστα σε μεγάλη ηλικία. Όταν διέκοψε κάθε εμπορική δραστηριότητα το 1864 και σε ηλικία 46 ετών αποφάσισε να εντρυφήσει στην κλασική Αρχαιότητα και ειδικότερα στην ελληνική αρχαιολογία αλλά και την αρχαιολογική επιστήμη γενικότερα. Την ίδια χρονιά επισκέφτηκε την Ελλάδα και περιηγήθηκε σε τοποθεσίες που αναφέρονται στα Ομηρικά έπη. Το έτος 1868 αποφασίζει να εγκατασταθεί στην Αθήνα, καθώς παντρεύεται με τη Σοφία Εγκαστρωμένου.
Η γνωριμία των δύο αντρών πραγματοποιήθηκε το 1864, όταν ο Σλήμαν επισκέφτηκε για πρώτη φορά την Ελλάδα. Αφορμή στάθηκε ένα φυλλάδιο που περιείχε χάρτες και σχέδια της Τροίας, το οποίο είχε επιμεληθεί ο Τσίλλερ με τον αστρονόμο Δρ. Σμιτ κατά την επίσκεψη τους στην περιοχή, μετά από πρόσκληση του αυστριακού πρέσβη Δρ. Χαν. Το φυλλάδιο αυτό δόθηκε από τον Τσίλλερ στον Σλήμαν, όταν συναντήθηκαν επί ελληνικού εδάφους, και η γνωριμία αυτή υπήρξε η αρχή μιας ισόβιας φιλίας.
Μια δεκαετία μετά την εγκατάσταση του στην Αθήνα και αφού πλέον είχε γίνει πλούσιος, ο Σλήμαν ανέθεσε την δημιουργία της κατοικίας του στον στενό του πλέον φίλο, Ερνστ Τσίλλερ. Τα σχέδια της οικίας Σλήμαν στην οδό Πανεπιστημίου πραγματοποιήθηκαν το 1878. Κατά την ανάθεση του έργου στον Τσίλλερ, ο Σλήμαν φέρεται να είπε τα εξής:
Έζησα όλο μου τον βίο εν μικρά οικία, θέλω όμως να διέλθω τα υπολοιπόμενα μου έτη εν μεγάλη οικία, ζητώ ευρυχωρίαν και ουδέν πλέον, έκλεξον οιονδήποτε ρυθμόν θέλεις, οι μόνοι μου όροι είναι πλατειά μαρμάρινη κλίμαξ άγουσα από του εδάφους μέχρι του άνω πατώματος και επί της κορυφής τεράτσα.
Επιθυμία του Σλήμαν ήταν να έχει ένα πλούσιο αρχοντικό που να μπορεί να εκθέτει άφοβα τον θησαυρό του και έτσι ο Τσίλλερ επέλεξε τον αναγεννησιακό ρυθμό, προσαρμόζοντας τον στις διατάξεις του ώριμου κλασικισμού. Η επίβλεψη της ανέγερσης έγινε από τον Β. Δρόσινο, φίλο του Σλήμαν. Για την κατασκευή των μωσαϊκών δαπέδων ήρθαν ειδικοί ψηφιδοθέτες από την Ιταλία. Ήρθαν επίσης Βαυαροί και Βιεννέζοι ζωγράφοι, οι οποίοι πραγματοποίησαν τις πομπηϊανές τοιχογραφίες και τις ζωγραφικές συνθέσεις τόσο του εσωτερικού, όσο και των δυο εξωστών.
Ντόπιοι τεχνίτες κατασκεύασαν το υπόλοιπο κτίριο, όπως για παράδειγμα τα κιγκλιδώματα. Η εργασίες της διακόσμησης έγιναν το έτος 1880, ενώ ο ίδιος ο Σλήμαν επέλεξε κάποια από τα διακοσμητικά στοιχεία κυρίως με αρχαιολογικά θέματα. Η βασική σύλληψη του διακόσμου έγινε από τον Τσίλλερ, ο οποίος εμπνεύστηκε από τα τρωικά και μυκηναϊκά ευρήματα για τα μωσαϊκά πατώματα.
Οι πομπηιανές διακοσμήσεις που συναντούνται στο υπόλοιπο κτίσμα πρέπει να ήταν επιλογή από κοινού τόσο του Σλήμαν όσο και του Τσίλλερ. Επιπλέον, ο Τσίλλερ επιθυμούσε να δηλώσει τη αγάπη του Σλήμαν για την Ελλάδα, τον Όμηρο και την Τροία μέσω των τοιχογραφιών, των πήλινων αγαλμάτων που ήταν αντίγραφα αρχαίων ελληνικών, των μωσαϊκών δαπέδων και των πολλών επιγραφών σε σημεία του κτιρίου. Τα εγκαίνια του Ιλίου Μελάθρου πραγματοποιήθηκαν στις 30 Ιανουαρίου του 1881 με λαμπρή δεξίωση, ενώ το κόστος που δαπανήθηκε για την ανέγερση του ήταν 439.650 δραχμές.
Ο αρχιτεκτονικός ρυθμός του κτιρίου προέρχεται από την ιταλική Αναγέννηση, την οποία ο Τσίλλερ προσάρμοσε εύστοχα στο πνεύμα της εποχής. Σε όλο το κτίριο εφαρμόζεται μια ανανεωμένη αναγεννησιακή αρχιτεκτονική, η οποία συμβαδίζει με το κλασικιστικό μορφολογικό σύστημα προσαρμοσμένο στα ελληνικά δεδομένα. Ο ρυθμός που δημιούργησε ο Τσίλλερ μπορεί να χαρακτηριστεί ως ώριμος νεοελληνικός νεοκλασικισμός.
Το δημιούργημα του Τσίλλερ μπορεί να χαρακτηριστεί ως υπόδειγμα οικοδομικής τελειότητας με δυναμικές αναλογίες και επιμελημένο διάκοσμο. Η επιφάνεια του όγκου διαρθρώθηκε με βάση την κλασικιστική αρχή της οριζοντιότητας χωρίζοντας το κτίσμα σε βάση, κορμό και στέψη. Στην κύρια πρόσοψη, επί της οδού Πανεπιστημίου, δεσπόζει η διώροφη τοξωτή λότζια (loggia) με τους μαρμάρινους κίονες. Συμμετρικά ως προς την loggia τοποθετούνται πορτοπαράθυρα με ευθύγραμμα γείσα και ψευδοεξώστες στον πρώτο όροφο, ενώ στον δεύτερο όροφο τριγωνικά αετώματα και κανονικούς εξώστες στηριζόμενους σε μαρμάρινα φουρούσια. Στις πλαϊνές όψεις τοποθετούνται εξώστες αξονικά στην επιφάνεια σαν μοναδικές προεξοχές του όγκου.
Εκτός από τους εξώστες, προεξέχουν και οι διακοσμητικές παραστάδες με τα ιωνικά επίκρανα. Στην βορειοδυτική όψη του κτίσματος, βρίσκεται η είσοδος μέσω μεγαλόπρεπης διπλής μαρμάρινης σκάλας, η οποία οδηγεί στον πρώτο όροφο, όπως ήταν και η επιθυμία του ιδιοκτήτη. Τέλος, το κτίριο επιστέφεται από ταράτσα με στηθαίο διακοσμημένο με μπαλουστράδα. Περιμετρικά του στηθαίου ήταν τοποθετημένα υπερφυσικού μεγέθους αγάλματα.
Πλήθος καινοτομιών για την εποχή εφαρμόστηκαν στο Ιλίου Μέλαθρον: εξασφάλιση από πυρκαγιά, σύστημα εξαερισμού που υπήρχε σε όλους τους χώρους των ορόφων, πρωτοποριακά ρολά στις πόρτες και τα παράθυρα, εγκατάσταση φωταερίου σε όλα τα δωμάτια και περίπλοκο σύστημα θέρμανσης, με αεραγωγούς που κατέληγαν στα δάπεδα των δωματίων.
Στο ισόγειο του κτιρίου υπήρχαν οι βοηθητικοί χώροι όπως η κουζίνα, η αποθήκη και δωμάτια για το προσωπικό. Στο ίδιο επίπεδο, στο βορειοδυτικό μέρος του ισογείου, λειτουργούσε επίσης το Μουσείο Σλήμαν. Από πλευράς διακόσμησης, στον νότιο τοίχο του προθαλάμου συναντώνται τα αντίγραφα του τριγλύφου και της μετόπης του ελληνιστικού ναού της Αθηνάς στην Τροία, όπου παριστάνεται και ο ήλιος. Στους υπόλοιπους τοίχους του προθάλαμου και στην οροφή υπάρχουν ζωγραφισμένες παραστάσεις με Ερωτιδείς. Στο μωσαϊκό δάπεδο απεικονίζονται μέσα σε πλαίσια ένα χταπόδι και μια πεταλούδα, καθώς και αγγεία με μορφές όλα δημιουργημένα με βάση μυκηναϊκά κοσμήματα. Το κτίριο περιβάλλεται από κήπο, στον οποίο υπήρχε στάβλος, αμαξοστάσιο και άλλοι βοηθητικοί χώροι.
Στον πρώτο όροφο η είσοδος γίνεται από τα βορειοδυτικά μέσω μαρμάρινης διπλής σκάλας. Στον χώρο υποδοχής που βρίσκεται πριν το κλιμακοστάσιο, συναντάται ζεύγος κιόνων. Όλοι οι τοίχοι του προθαλάμου είναι διακοσμημένοι με Ερωτιδείς, Σφίγγες και άλλα θέματα που δίνουν ελληνοπρεπή χαρακτήρα στον διάκοσμο. Στην οροφή του προθαλάμου είναι ζωγραφισμένη παράσταση με το άρμα του Ήλιου που φέρνει το φως της μέρας καθώς απομακρύνεται η νύχτα.
Με μεγάλη επιτυχία έχει απεικονιστεί η διαφοροποίηση της νύχτας από την ανατολή. Το θέμα αυτό συναντάται επίσης στο Παλάτσο Παλαβιτσίνι-Ροσπιλιόζι της Ρώμης από τον Guido Reni (1613), καθώς και στο ανάκτορο του Βερολίνου, κάτι που μάλλον δεν θα μπορούσαν να ξέρουν ο Τσίλλερ ή ο Σλήμαν. Τέλος, στο δάπεδο της εισόδου του ορόφου αυτού έχει απεικονιστεί τρωικό αγγείο με ανθρωπόμορφα χαρακτηριστικά.
Στον όροφο αυτό περιλαμβάνονται οι χώροι υποδοχής, η τραπεζαρία, τρεις χώροι υγιεινής και οι ξενώνες. Περιλαμβάνεται ακόμη μια αίθουσα διαστάσεων 12 x 7 μ, η οποία ήταν η αίθουσα χορού και δεξιώσεων. Η στοά που υπήρχε πριν από την αίθουσα και προς την πλευρά της Πανεπιστημίου χρησίμευε για την τοποθέτηση των μουσικών, ώστε να μην είναι ορατοί από τους καλεσμένους που βρίσκονταν στην αίθουσα.
Στον δεύτερο όροφο, η είσοδος γίνεται μέσω μεγαλόπρεπης σκάλας με περίτεχνα κιγκλιδώματα. Στον προθάλαμο του ορόφου αυτού υπήρχε δεύτερο ζεύγος ραδινών ιωνικών κιόνων, αντίστοιχο με αυτό στον πρώτο όροφο, το οποίο και φτάνει μέχρι την στέγη. Τόσο στους τοίχους όσο και στην οροφή υπάρχουν πλήθος πομπηιανών συνθέσεων. Ακόμα και στα τμήματα του τοίχου που βρίσκονταν πάνω από τους κίονες, υπάρχουν στεφάνια μέσα στα οποία υπήρχαν επιγραφές με αρχαία ρητά.
Ο όροφος αυτός περιλαμβάνει τα προσωπικά δωμάτια των ιδιοκτητών: το γραφείο, η βιβλιοθήκη και τα αναγνωστήρια που χρησιμοποιούσε ο Σλήμαν, τα υπνοδωμάτια της οικογένειας, του ζευγαριού και των παιδιών τους, Ανδρομάχης και Αγαμέμνονα, καθώς επίσης και κάποιοι χώροι υγιεινής. Ο διάκοσμος του κτιρίου ολοκληρώνεται εξωτερικά με τα εικοσιτέσσερα αγάλματα που ήταν τοποθετημένα στην ταράτσα.
Τα μεγάλα αυτά πήλινα αγάλματα ήταν κατασκευασμένα στην Βιέννη και παρίσταναν μορφές από το αρχαίο ελληνικό Πάνθεον, της αρχαίας φιλοσοφίας και της αρχαίας Μυθολογίας. Τα αντίγραφα αυτά ήταν ο Μελέαγρος του Σκόπα, ο οινοχόος Σάτυρος της Δρέσδης, η Αμαζόνα του Βατικανού, ο Απόλλωνας, η Αθηνά, ο Διαδούμενος τύπου Φαρνέζε, η Άρτεμις, ο Δορυφόρος του Πολυκλείτου της Νεαπόλεως, η Χλωρίδα της Νεαπόλεως, ο Ζήνων του Καπιτωλίου, ο Σειληνός και ο Διόνυσος του Λούβρου, η Μεγάλη Ηρακλεώτισσα, ο Αντίνοος του μουσείου του Καπιτωλίου και ο Κυνίσκος του τύπου του Castelgandolfo. Πολλά από αυτά συναντώνται περισσότερες από μια φορές στον διάκοσμο της ταράτσας και του κήπου του κτιρίου.
Τέλος, αξίζει να επισημανθούν οι χειροποίητες σιδεριές στη περίφραξη του κτιρίου. Είναι κατασκευασμένες βάσει σχεδίων του Τσίλλερ από Έλληνες σιδεράδες της «Σχολής βιομηχανικών Τεχνών».
Μετά τον θάνατο του Ερρίκου Σλήμαν, το κτίριο πέρασε στην ιδιοκτησία της γυναίκας του, Σοφίας, η οποία έζησε εκεί με τα παιδιά της. Η Σοφία Σλήμαν ήταν αυτή που έκανε και τις πρώτες επεμβάσεις στο μέγαρο με την χαρακτηριστική προσθήκη στην νοτιοανατολική πλευρά του κτίσματος.
Το 1926, το Ιλίου Μέλαθρον αγοράστηκε από το Ελληνικό Δημόσιο, με σκοπό να στεγαστεί το Μουσείο Καλών Τεχνών, το οποίο παρέμεινε εκεί μέχρι το 1929. Το 1929 εγκαταστάθηκε το Συμβούλιο της Επικρατείας και το 1934 ο Άρειος Πάγος, ο οποίος και παρέμεινε εκεί μέχρι το 1981, προκαλώντας πολλές φθορές στο κτίριο. Ακολούθησε το Εφετείο μέχρι το 1983. Το 1950 ανακηρύχθηκε διατηρητέο, ενώ το 1983 παραχωρήθηκε στο Υπουργείο Πολιτισμού από την Κτηματική Εταιρία Δημοσίου. Η απόφαση για την στέγαση του Νομισματικού Μουσείου στο κτίριο ελήφθη το 1985.
Οι φθορές του χρόνου πάνω στο κτίριο υπήρξαν πολλές, όπως επίσης και εκείνες που προκλήθηκαν από την χρήση του κτιρίου για την στέγαση του Αρείου Πάγου από το 1934 και ύστερα. Το 1973, μετά από πλημμύρα υπέστη μεγάλη καταστροφή η οροφή του δευτέρου κυρίως ορόφου, η οποία είχε πλούσιο και σπουδαίο διάκοσμο. Μια ακόμα φυσική φθορά που είχε παρατηρηθεί ήταν κάποια ρήγματα στα φατνώματα των στοών με τις μούσες. Κατά την λειτουργία του κτιρίου ως έδρα του Ανώτατου Δικαστηρίου του Αρείου Πάγου καταστράφηκαν τοιχογραφίες στον δεύτερο όροφο. Ζημιές είχαν επίσης προκληθεί στο βορειοδυτικό και στο νοτιοανατολικό δωμάτιο του δεύτερου ορόφου, καθώς είχαν καλύψει κάποιους τοίχους με ασβέστη, ενώ άλλους τους είχαν καλύψει με ταπετσαρίες.
Πολλές καταστροφές είχαν προκληθεί και από τοποθετήσεις σωληνώσεων για φωτιστικά και θέρμανση. Αποτέλεσμα αυτών των παρεμβάσεων ήταν η εξαφάνιση πολλών ζωγραφικών συνθέσεων στο νότιο τμήμα του πρώτου ορόφου και η καταστροφή πολλών ακόμα. Πολλές καταστροφές σημειώθηκαν και στα μωσαϊκά πατώματα. Οι πόρτες και τα παράθυρα, που ήταν ξύλινες κατασκευές, είχαν καλυφθεί από πολλές στρώσεις χρώματος όπως και πολλές από τις κολώνες του κτιρίου.
Η πρώτη αποκατάσταση έγινε το 1984, βάσει μελέτης των αρχιτεκτόνων Έρσης Μισαηλίδου-Φιλιπποπούλου και Μοσχούλας Χρυσουλάκη και του πολιτικού μηχανικού Βασίλη Χανδακά, με σκοπό να στεγαστεί στο κτίριο το Νομισματικό Μουσείο και οι εργασίες συντήρησης που πραγματοποιήθηκαν ήταν οι εξής: συντήρηση τοιχογραφιών, συντήρηση ψηφιδωτών, συντήρηση κουφωμάτων, συντήρηση μαρμάρινων στοιχείων, συντήρηση της εξωτερικής επιφάνειας και επεμβάσεις που σχετίζονταν με στέγαση και την λειτουργία του μουσείου.
Η δεύτερη αποκατάσταση πραγματοποιήθηκε στις αρχές του 21ου αιώνα, από την αρχιτέκτονα Ελίνα Ανδρούτσου και τον πολιτικό μηχανικό Ανδρέα Βούλγαρη. Στόχος αυτής της αποκατάστασης ήταν η πραγματοποίηση των απαραίτητων εργασιών συντήρησης καθώς και η συνέχιση της μόνιμης έκθεσης του μουσείου στον δεύτερο όροφο. Το έργο περιελάμβανε τις εξής εργασίες:
συντήρηση των τοιχογραφιών και των ψηφιδωτών
ηλεκτρομηχανολογικές εργασίες
μουσειολογική και μουσειογραφική μελέτη της μόνιμης έκθεσης του δευτέρου ορόφου
κατασκευή αναψυκτηρίου και διαμόρφωση του κήπου του μουσείου για την εξυπηρέτηση των επισκεπτών
κατασκευή εξωτερικού ανελκυστήρα για άτομα με ειδικές ανάγκες
οικοδομικές εργασίες, όπως καθαρισμός και βαφή των όψεων, αντικατάσταση της στέγασης του δώματος.
Στο πρόγραμμα της αποκατάστασης περιλαμβάνεται και η επανατοποθέτηση δέκα αγαλμάτων στο στηθαίο της ταράτσας. Τα αγάλματα απομακρύνθηκαν και αποθηκεύτηκαν το 1930, μετά από κατάρρευση ενός από αυτά. Το γεγονός ότι διασώζονται τα πρωτότυπα βοήθησε την δημιουργία αντιγράφων, τα οποία είναι κατασκευασμένα από ειδικά επεξεργασμένο τσιμέντο και βαμμένα κατ' απομίμηση των κεραμικών προτύπων. Η επιλογή των δέκα αντιγράφων έγινε από το Κεντρικό Συμβούλιο Νεώτερων Μνημείων.
Πρόκειται για δύο αντίγραφα του Μελεάγρου και ένα από την Αθηνά, την Άρτεμη, την Ηρακλειώτισσα, την Χλωρίδα, την Αμαζόνα, τον Διαδούμενο, τον Απόλλωνα και τον Σάτυρο, τα οποία θα τοποθετηθούν μόνο κατά μήκος της πρόσοψης και όχι περιμετρικά του κτιρίου.
