Της ΕΥΑΣ ΛΑΔΙΑ
Πολλές φορές είχαν την απορία γιατί να μην κρατάμε στην επικαιρότητα τη μνήμη των Μακεδονομάχων μας. Το ίδιο σκεπτόμουν γράφοντας για το Χρίστο Μακρή, το ίδιο κι όταν αναφερόμουν στο Στυλιανό Κλειδή.
Και η μόνη απάντηση που πήρα από τη μέχρι τώρα εμπειρία μου στην έρευνα είναι ότι μετά το μνημειώδες βιβλίο του Κώστα Κλειδή
«Με τη λάμψη στα μάτια» που παραμένει διαχρονικό, τριάντα τρία χρόνια από την πρώτη του έκδοση, τι παραπάνω να πει κανείς;
Από ιστορική γενιά
Ο Καπετάν Στυλιανός Κλειδής, γεννήθηκε στο χωριό Αγκουσελιανά της Επαρχίας Αγίου Βασιλείου Ρεθύμνου το 1870. Ήταν γιος του Γεωργίου Κλειδή και της Μαρίας Μπίκη από τα Σφακιά. Από μικρός ακούγοντας για το ιστορικό παρελθόν των δύο οικογενειών άρχιζε να χαράζει τη δική του πορεία τιμώντας αυτές τις παρακαταθήκες των προγόνων του. Πήρε όμως πολλά και από τη Σχολή του Αγίου Πνεύματος στον Κισσό, την Κιβωτό αυτή της εθνικής μας μνήμης. Πήρε το βάπτισμα του πυρός συμμετέχοντας στους ξεσηκωμούς του 1895-1897. Οι σπουδές του όμως στο διδασκαλείο του Κισσού θα του δώσουν μια επαγγελματική αποκατάσταση σε σχολείο του Ρεθύμνου στα 1900.
Οι μαθητές του νοιώθουν ένα περίεργο δέος στη θέα αυτού του πανύψηλου γεροδεμένου άντρα που φαίνεται σαν να έχει αποδράσει από χορεία ημιθέων. Κι εκείνος μαζί με τα «γράμματα» δεν παραλείπει να διδάσκει πατριωτισμό στα παιδιά εκείνα που μεγαλώνουν με τις μνήμες των μπαρουτοκαπνισμένων προγόνων τους.
Κυλάει ο καιρός αλλά τα νέα και η αίσθηση των σκλαβωμένων Μακεδόνων αδελφών μας δεν αφήνουν τον Στυλιανό Κλειδή να ησυχάσει.
Έτσι τον Αύγουστο του 1904 υπακούοντας στη φωνή της καρδιάς του αφήνει την ησυχία της έδρας και πηγαίνοντας στην πρώτη ομάδα του Μακεδονικού αγώνα πολεμά με αρχηγό της Θύμιο Καούδη. Στην πορεία για επτά φορές οργανώνει δικά του σώματα εθελοντών και συνεχίζει να μάχεται τον εχθρό. Σε μια μάχη κοντά στο σημερινό FYROM τραυματίζεται σοβαρά. Έτσι κατορθώνουν να τον συλλάβουν με προδοσία μάλιστα και να τον οδηγήσουν δέσμιο στο Μοναστήρι. Εκεί τον βασανίζουν απάνθρωπα. Καταφέρνει να αποδράσει και επικηρύσσεται. Συνεχίζει όμως με το ίδιο πείσμα.
Το 1906 χάνει όλους τους άνδρες του στη φονική μάχη της Πρέσπας και επιστρέφει μόνος στο Ρέθυμνο. Δεν θα είναι όμως για πολύ. Συγκεντρώνει πάλι άντρες γενναίους και επιστρέφει στο μέτωπο. Έχει, πλέον, αναδειχθεί σε ήρωα, τόσο στο Ρέθυμνο όσο και στη Μακεδονία. Παρασημοφορείται ενώ μάχονταν με 84 άντρες του το 1907 επί έντεκα μήνες. Επιστρέφει ξανά στο Ρέθυμνο αλλά δεν ασκεί το επάγγελμα του δασκάλου, γιατί τον έχει κερδίσει ο αγώνας για την πατρίδα.
Αρχηγός μεγάλου εθελοντικού σώματος
Το 1912, με την κήρυξη του Α' Βαλκανικού Πολέμου, αναλαμβάνει την αρχηγία του μεγαλύτερου εθελοντικού σώματος από 250 εθελοντές, μεταξύ των οποίων και οκτώ κάτοικοι των Αγκουσελιανών, που ήταν οι Γιώργης Παπαδάκης, Λάμπρος Νικητάκης, Μάρκος Κουρμούλης, Δημήτρης Κουρμούλης, Μανώλης Κουρμούλης, Στάθης Αντωνάκης, Γιάννης Μαμαλάκης και Μανώλης Κουταλάς, και αναχωρεί για την Βόρεια Ελλάδα…
Ενώ έχει πολεμήσει στη Μακεδονία, τον στέλνουν σε δύσκολες επιχειρήσεις στην Ήπειρο. Περνά από την Αθήνα και από τον Πανεπιστήμιο, για να χαιρετήσει, δήθεν, τον συντοπίτη του από τα Σελλιά υφηγητή Θεολογίας Χρίστο Μακρή. Για αυτή τη συνάντηση είχε προηγηθεί συνεννόηση. Ο Χρίστος Μακρής ενθουσιάζεται, βγάζει τη στολή του καθηγητή και κατατάσσεται στο σώμα του Κλειδή, υπό τις επευφημίες των μαυροπουκαμισάδων Κρητικών και τις διαμαρτυρίες του πρωθυπουργού Ελευθερίου Βενιζέλου που του έλεγε: «Χρίστο Μακρή, το Έθνος σήμερα διαθέτει αγωνιστές και πολεμιστές.
Δεν έχει καθηγητές. Να μείνεις στο Πανεπιστήμιο…». Δεν έμεινε αλλά πήγε και αυτός σε ένα άλλο αγώνα.
Στη θρυλική μάχη του Μετσόβου στις 31 Οκτωβρίου 1912: Τόσο μεγάλη ήταν η προσφορά όλων και ιδίως του Κλειδή, ώστε να θεωρείται αυτός απελευθερωτής, παρά το γεγονός ότι συμμετείχαν και άλλα εθελοντικά σώματα και τακτικός στρατός.
Ηρωικό τέλος
Στη μάχη του Προφήτη Ηλία στις 10 Νοεμβρίου 1912 έπεσε ηρωικά νεκρός από τα τουρκικά βόλια και ο καθηγητής Μιχάλης Γ. Τρίτος περιγράφει στην έκδοση του Δήμου Μετσόβου «Η απελευθέρωση του Μετσόβου 31-10-1912» (Γιάννινα 1984): Η αφόρητη κατάσταση που βρίσκονταν οι χριστιανικές μειονότητες της Μακεδονίας, Θράκης και Ηπείρου, λόγω της προκλητικής στάσης των Νεότουρκων, οδήγησαν τα βαλκανικά κράτη Βουλγαρίας, Σερβίας, Μαυροβουνίου και Ελλάδας να συνάψουν συμμαχία για απελευθέρωση των υπόδουλων λαών.
Στις 17 Σεπτεμβρίου 1912 κηρύττουν γενική επιστράτευση και στις 5 Οκτωβρίου τον πόλεμο εναντίον των Τούρκων…
Εθελοντικά σώματα Κρητών, του Εμμ. Μπαλαντίνου από την Κίσσαμο με συναρχηγό τον Νίκο Μαλανδράκη από τα Ρούματα Κισσάμου και οπλαρχηγούς τον Νίκο Σκουρομάλη από Καλάθενες Κισσάμου και τον Στυλιανό Κλειδή ζητούν άδεια από την κυβέρνηση για να πολεμήσουν στη Β. Ελλάδα. Ο Ελ. Βενιζέλος, πρωθυπουργός και υπουργός Στρατιωτικών, δίδει άδεια, τους οπλίζει με κοντά Μάλινχερ και με επικεφαλής τον συνταγματάρχη Σταμάτη Μήτσα και ένα λόχο στρατού, τους στέλνει στο μέτωπο…
Ο Εσσάτ Πασάς των Ιωαννίνων αποστέλλει στο Μέτσοβο για ενίσχυση της τουρκικής φρουράς πεντακόσιους Τουρκαλβανούς με τον αιμοσταγή ταγματάρχη Μπεκήρ Αγά. Τα τμήματα των Κρητών παίρνουν εντολή να κινηθούν νύχτα και να ενισχύσουν την φρουρά του Μετσόβου. Φτάνουν στο Μέτσοβο, βοηθούν στην κατάληψη του νεκροταφείου και στη συνέχεια κυνηγούν τους Τούρκους μέσα στην πόλη…
Η μάχη είναι σκληρή και κράτησε πέντε ολόκληρες ώρες. Το Μέτσοβο έχει απελευθερωθεί. Ο ενθουσιασμός των κατοίκων απερίγραπτος. Ανοίγουν τα σπίτια τους, βγαίνουν έξω και επευφημούν τους νικητές. Την επομένη, 1 Νοεμβρίου 1912, τελείται πανηγυρική δοξολογία στο ναό της Αγίας Παρασκευής, ενώ οι καμπάνες όλων των εκκλησιών ηχούν χαρμόσυνα. Πανηγυρικούς λόγους εκφωνούν Μετσοβίτες και ο υφηγητής Χρίστος Μακρής…
Ο λαός, οι πολίτες πανηγυρίζουν και εφησυχάζουν. Δεν συμβαίνει, όμως, το ίδιο με τους στρατιωτικούς. Ας κέρδισαν τη μάχη, ας ελευθέρωσαν το Μέτσοβο. Δεν ηρεμούν, δεν εφησυχάζουν. Ανησυχούν για τη διαφύλαξη της ελευθερίας και της ειρήνης. Υποψιάζονται, και όχι αδίκως, προσπάθεια ανακατάληψης της πόλης από τους Τούρκους.
Και ενώ όλα ήταν ήσυχα και ωραία, στις 2 το μεσημέρι ακούγονται πυροβολισμοί από το ύψωμα «Προφήτης Ηλίας», βόρεια του Μετσόβου. Οι πολιτοφύλακες του υψώματος «Τζιαν Καρακόλ» ειδοποιούν για νέα επίθεση των Τούρκων. Άμεση κινητοποίηση πάλι όλων των δυνάμεων. Τα σώματα Κρητών λαμβάνουν πάλι καίριες θέσεις, και νέα μάχη αρχίζει και μάλιστα πιο ορμητική και πιο πεισμώδης. Αξίζει ν' αναφερθεί ότι ανάμεσά τους νεαρός τότε καλόγερος είναι και ο Διονύσιος Ψαρουδάκης που μηχανεύτηκε ολόκληρο σχέδιο για να φύγει κρυφά και να πολεμήσει.
Ο Κριάρης γράφει: «Οι Τούρκοι προσβαλλόμενοι πανταχόθεν καταλαμβάνουν υψηλοτέρας θέσεις αραιώνοντας τας τάξεις των. Ο αρχηγός Κλειδής, ορμητικός ως χείμαρρος, φτάνει πολεμών εκτός της εκκλησίας Προφήτης Ηλίας. Εντός αυτής δεκάς Τούρκων διατρυπούν εκ τεσσάρων μερών την εκκλησίαν, σπάζουν την Αγίαν Τράπεζαν και βεβηλώνουν τον ναόν, αμύνονται και πυροβολούν. Ο Κλειδής αγνοεί την ύπαρξη Τούρκων εντός του ναού, επειδή και εκτός αυτού εις μικράν απόστασιν πυροβόλουν έτεροι.
Πλησιάζει προς το ιερόν της εκκλησίας οπότε φευ! Δυο πυροβολισμοί εκ της θυρίδος του ιερού ρίπτουν αυτόν άπνουν. Στη συνέχεια οι Τούρκοι φονεύουν και δυο παλικάρια, τον Σκουλάν Σκουλάκην ή Καραπατάκην από Γαβαλομούρι Κισσάμου και τον Γεώργιον Σπανουδάκην του σώματος Κλειδή…».
Αγριεμένοι οι άντρες του Κλειδή για τον άδικο θάνατο του αρχηγού των ορμούν ακράτητοι και αφού σπουν την πόρτα της εκκλησίας, συλλαμβάνουν περί τους είκοσι Τούρκους και τους σφάζουν με τα μαχαίρια τους. Η καταδίωξη του εχθρού συνεχίζεται και αν η μέρα διαρκούσε ακόμα, ο εχθρός θα είχε υποστεί τέλεια καταστροφή. Απώλειες Ελλήνων: Πέντε νεκροί, 12 τραυματίες, απώλειες Τούρκων: 72 νεκροί, 100 τραυματίες, τρεις αιχμάλωτοι. Η αποφασιστική αυτή μάχη, η γνωστή ως μάχη του «Προφήτη Ηλία», επισφραγίζει οριστικά τη σωτηρία του Μετσόβου…
Την επόμενη μέρα, 11 Νοεμβρίου, οι ηρωικοί νεκροί μεταφέρονται στην πόλη. Να τι λέει ένας Κρητικός αγωνιστής του σώματος Κλειδή για τον ηρωικό αρχηγό του: «Επήγα εις το σχολείο και είδα νεκρόν τον αγαπητόν μας Στέλιον, εξηπλωμένον με τα ενδύματα της εκστρατείας και την κεφαλήν δεμένην στας σιαγόνας. Τον είχαν εξαπλώσει επάνω εις ένα μαθητικό θρανίον και έκειτο μέγας. Οι πόδες του με τα βαρέα υποδήματα εξείχαν και η κεφαλή, την οποίαν τόσων ευγενών φιλοδοξιών, σκέψεις την είχαν τρικυμίσει, ανεπαύετο εις πρόχειρον προσκεφάλαιον. Μετσοβίτισαι προσερχόμεναι θρηνούσαι, προσεκόλλουν ανημένα αγιοκέρια και τον προσκυνούσαν».
Η κηδεία του Στυλιανού Κλειδή και των τεσσάρων παλικαριών του πάνδημος και μεγαλοπρεπής, έγινε γύρω στις 10 το πρωί στο ναό της Αγίας Παρασκευής. Συγκινητικό λόγο εκφωνεί ο Χρίστος Μακρής ο οποίος αναλαμβάνει την αρχηγία του σώματος Κλειδή και φονεύεται μετ' ολίγες μέρες, στις 28 Νοεμβρίου στο ύψωμα του Δρίσκου του χωριού Μάζια καθώς ορμά να κυριεύσει τούρκικο κανόνι.
Ο θεολόγος ιεροδιάκονος Μόδεστος Πέρτσαλης λέγει: «Μέγα πένθος ο γδούπος της πτώσεως σου προκάλεσε και εις τον ευγενή και ευγνώμονα λαό του Μετσόβου όστις έβλεπεν εν σοι τον σωτήρα και ελευθερωτή του». Ένας πολεμιστής διέσωσε στη μνήμη του ένα ποίημα της Ηπειρώτικης Λαϊκής Μούσας που οι 2 πρώτες στροφές του λυρικά έλεγαν:
-Κρήτες αντάρτες κι Αρχηγοί και σεις οι στρατιώτες
που σπάσετε στο Μέτσοβο τις σιδερένιες πόρτες.
Κλαίτε τον Καπετάν Κλειδή απούταν η πρεπειά σας,
αλλά σκοτώθη κι άφηκε μαχαίρι στη καρδιά σας.
Παντού τιμάται ο ήρωας
Ευτυχώς για τον ήρωα Στυλιανό Κλειδή σε πολλές περιοχές τιμάται πάντα. Ιδιαίτερα στο Μέτσοβο. Πριν μερικά χρόνια μάλιστα στο δημοτικό κήπο Ρεθύμνου ζήσαμε και συγκλονιστικές στιγμές όταν βρεθήκαμε σε σεμνή τελετή που οργάνωσαν μαθητές και καθηγητές του Λυκείου Μετσόβου. Είχαν έρθει για να καταθέσουν στεφάνι στην προτομή του ήρωα.
Κάθε φορά που περνάμε από την προτομή του ένα ιερό ρίγος μας διαπερνά. Αντικρίζουμε έναν ήρωα που θυσίασε τη ζωή του για τη λευτεριά άλλων τιμώντας τις παραδόσεις του νησιού του και της ηρωικής του γενιάς.
ΠΗΓΕΣ: Λευτέρη Κρυοβρυσανάκη: Αγκουσελιανά Αγίου Βασιλείου (Ρεθεμνιώτικα Νέα 21/07/2015)
Μιχάλη Κουρμουλάκη: Η εθελοθυσία του καπετάν Κλειδή
Ιωάννη Σταυρουλάκη: Κρήτες αγωνιστές ΡΕΘΕΜΝΙΩΤΙΚΑ ΝΕΑ 7/12/2012
ΑΓΝΩΣΤΟΙ ΗΡΩΕΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ: ΚΑΠΕΤΑΝ ΣΤΥΛΙΑΝΟΣ ΚΛΕΙΔΗΣ 1870-1912
Κώστα Κλειδή: Με τη λάμψη στα μάτια (εκδόσεις ΗΡΙΔΑΝΟΣ 1984)
