Ο Λιμένας Ζέας Ή Παλαιότερα Πασαλιμάνι

 

Ο Λιμένας Ζέας ή παλαιότερα Πασαλιμάνι είναι ο δεύτερος σε μέγεθος λιμένας του Πειραιά με σχήμα κυκλικό.

Κατά την αρχαιότητα ήταν ο μεγαλύτερος από τους τρεις πολεμικούς λιμένες της Αθήνας, Ζέας, Μουνιχίας και Κανθάρου (ο σημερινός κεντρικός), αλλά και του ελλαδικού χώρου γενικότερα, αφού περιλάμβανε περισσότερους νεώσοικους και από τους άλλους δύο (αναφέρονται 196), σε ακτινωτή διάταξη επί της παραλίας του. 

Ο λιμένας αυτός λεγόταν από τους αρχαίους Αθηναίους «Ζέα», όπως εξακριβώθηκε από επιγραφή που βρέθηκε στο μυχό του λιμένα προ της σημερινής πλατείας Κανάρη, επί της οποίας υπήρχε το συμβόλαιο της «εν Ζέα Σκευοθήκης του Αττικού Ναυστάθμου».

Ο λιμένας πήρε το όνομά του από το ομώνυμο δημητριακό. Ειδικότερα ο Ησύχιος παραδίδει την ακόλουθη ετυμολογία: «Ζέα, η Εκάτη παρ' Αθηναίοις και είς των εν Πειραιεί λιμένων ούτω καλούμενος από του καρπού της ζειάς, έχει δε ο Πειραιεύς λιμένας τρεις κλειστούς». Ο Ηρόδοτος (Β 36) αναφέρει ότι οι Αιγύπτιοι θεωρούσαν την ζειά ως δημητριακό ανώτερο από το σιτάρι και το κριθάρι.

Από τους τρεις μεγάλους φυσικούς λιμένες του Πειραιά (Μουνιχίας, Ζέας και Κανθάρου), φαίνεται ιστορικά πως ο δεύτερος ήταν εκείνος που δέχθηκε τους πρώτους εργάτες, επί Θεμιστοκλή, για την ανέγερση των μεγαλόπνοων εκείνων λιμενικών έργων. Έτσι ο λιμένας της Ζέας καθώς και αυτός της Μουνιχίας είχαν διατεθεί εξ ολοκλήρου για τις πολεμικές ναυτικές ανάγκες της Αθήνας. Προτιμήθηκαν αυτοί από τον μεγάλο λιμένα, λόγω της πληρέστερης ασφάλειας που παρείχε ο υπερκείμενος σ' αυτούς λόφος Μουνιχίας.

Στους δύο αυτούς πολεμικούς λιμένες, Ζέας και Μουνιχίας, ναυπηγήθηκε το 493-492 π.Χ. ο στόλος, με τον οποίο οι Αθηναίοι αντιμετώπισαν τους Αιγινήτες και αργότερα τους Πέρσες. Το γεγονός αυτό μαρτυρά πως στις παραλίες αυτών των μικρών λιμένων φαίνεται πως είχαν συγκεντρωθεί οι πλέον έμπειροι ναυπηγοί της εποχής, οι οποίοι κατέστρωσαν το μεγάλο εκείνο πρόγραμμα ανάπτυξης ναυτικής δύναμης. 

Ακολουθώντας ένα ορθολογιστικό τρόπο ανάπτυξης τοποθέτησαν πέριξ αυτών τα ναυτικά οικοδομήματα (ναυπηγεία, νεώσοικους), καθώς και όλα τα σχετικά οικήματα ιδιωτικής και δημόσιας χρήσης. Ίσως να ήταν η πρώτη φορά που μελετήθηκε ο χώρος έτσι, ώστε η ναυπήγηση σκαφών να υπερβαίνει σε ταχύτητα κάθε προηγούμενο ναυπηγείο σε όλο τον αρχαίο ελλαδικό χώρο.

Η εγκατάσταση των ναυστάθμων δεν πρέπει να θεωρείται ότι ήταν αποτέλεσμα κάποιας βαθμιαίας εξέλιξης, αφού δεν υπήρχαν προηγουμένως, αλλά κατόπιν και μόνο εμπεριστατωμένης μελέτης από τοπογράφους, στρατιωτικούς, μετεωρολόγους και άλλους ειδικούς, όπως συνάγεται από τα ευρήματα. 

Η εγκατάσταση των εργατών καταλάμβανε τις νοτιοδυτικές πλαγιές του λόφου της Μουνιχίας προς τον λιμένα της Ζέας. Μεταξύ αυτών των οικισμών και των λιμενικών εγκαταστάσεων ήταν οι στρατώνες, οι αποθήκες ναυπηγικών υλικών, οι σκευοθήκες (φύλαξης κρεμαστών και ξύλινων σκευών), οι χώροι διασκέδασης και συγκέντρωσης των πληρωμάτων, τα διάφορα βιοτεχνικά εργαστήρια, (ξυλουργεία, μηχανουργεία κ.λπ.) που ασχολούνταν με τον εφοδιασμό, τη συντήρηση και την επισκευή των πλοίων. 

Τα εργαστήρια αυτά πρέπει να εργάζονταν βάσει κρατικών παραγγελιών και μάλλον είχαν οικονομική αυτοτέλεια, ακολουθώντας ορισμένες υποδείξεις και όρους κάθε φορά.

Η πρώιμη αυτή «βιομηχανική ζώνη» γύρω από τους δύο πολεμικούς λιμένες φαίνεται πως δεν συμπεριλήφθηκε αργότερα στην Ιπποδάμεια ρυμοτόμηση του Πειραιά. Ο πολεμικός ναύσταθμος Ζέας φαίνεται πως χωριζόταν από τη λοιπή περιοχή του Πειραιά με ένα τείχος σε απόσταση 37 μέτρων περιφερειακά από την παραλία. 

Γύρω από το τείχος υπήρχε ευρεία οδός με ορόσημα που καθόριζαν τη περιοχή του ναυστάθμου. Η ζώνη αυτή ένωνε από ξηράς τους δύο ναυστάθμους και μέσα σ΄ αυτήν ήταν και το αρχαίο θέατρο της Μουνιχίας, στο ήμισυ της απόστασης του λιμένα Ζέας με τη κορυφή του λόφου.

Στην παραλία του λιμένα Ζέας υπήρχε ο μεγαλύτερος αριθμός νεωσοίκων από οποιονδήποτε άλλο πολεμικό λιμένα της αρχαιότητας. Τα ερείπια αυτών μελέτησε λεπτομερέστατα το Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο 

Οι νεώσοικοι της Ζέας, 196 στον αριθμό, ήταν μεγαλύτεροι εκείνων της Μουνιχίας (40 μ. μήκους και 6,5 μ. πλάτους). Γι' αυτό και ήταν δικαιολογημένη η γνώμη του Ηλ. Αγγελόπουλου, ότι ήταν αδύνατο να χωρέσουν τόσοι νεώσοικοι στη Ζέα.

Την δυσκολία αυτή παρέκαμψε ο Judeich διατυπώνοντας την υπόθεση ότι ίσως η βόρεια πλευρά του λιμένα, προς τη σημερινή πλατεία Κανάρη, να έφερε διπλά διαμερίσματα για τη στέγαση δύο πλοίων, τούτο όμως δεν εξακριβώθηκε ούτε από ερείπια ούτε από επιγραφές ή αρχαία κείμενα.

Στο στόμιο του λιμένα Ζέας και κοντά στους λιμενοβραχίονες υπήρχαν λιθόκτιστοι πύργοι, που απείχαν μεταξύ τους 96 μέτρα, από τους οποίους φερόταν αλυσίδα έτσι ώστε ανελκόμενη να κλείνει ο λιμένας, εξ ου και η ονομασία του ως «κλειστός λιμένας». Δίπλα στους πύργους εκείνους βρίσκονταν οι λεγόμενες «ψύκτρες», που κατά το πιθανότερο πρέπει να ήταν χώροι στεγνώματος πανιών και σχοινιών.

Η Ζέα σήμερα αποτελεί το επίκεντρο της ψυχαγωγικής δραστηριότητας του Πειραιά και ένα από τα δημοφιλέστερα μέρη ως τόπος ψυχαγωγίας, γνωστή και ως Πασαλιμάνι.

 Η παραλιακή οδός Τρύφωνος Μουτσοπούλου είναι γεμάτη καταστήματα εστίασης, καφετέριες και πολυκαταστήματα, αλλά η μεγάλη πλατεία Κανάρη που βρίσκεται επί της Γρηγορίου Λαμπράκη απέναντι από το Υπουργείο Εμπορικής Ναυτιλίας είναι το μέρος που συγκεντρώνει τον περισσότερο κόσμο όλο τον χρόνο, χάρη στις πολλές καφετέριες. 

Στην Ζέα βρίσκεται το θέατρο Αυλαία, το αρχαίο θέατρο Πειραιά και μεγάλες ιδιωτικές κλινικές.

Ένα από τα πιο σημαντικά αξιοθέατα του Πειραιά είναι το πέτρινο ρολόι της Ζέας στην πράσινη ελλειπτική νησίδα, που βρίσκεται στην συμβολή της οδού Λαμπράκη με την οδό Μουτσοπούλου δίπλα από την πλατεία Κανάρη, γνωστή σαν αυγό λόγω του σχήματος της. 

Το ρολόι κατασκευάστηκε το 1940 επί δημαρχίας Μιχάλη Μανούσκου μέσω του προυπολογισμού ύψους 117 εκατομμυρίων δραχμών, που είχε διαθέσει η τότε κυβέρνηση Μεταξά για την ανάπλαση του κέντρου του Πειραιά. Την μεταπολεμική περίοδο η περιοχή γύρω απο το πέτρινο ρολόι ήταν για πολλές δεκαετίες πασίγνωστος τόπος συνάθροισης και ραντεβού, ώσπου μετατοπίστηκε τα τελευταία χρόνια στην γειτονική πλατεία Κανάρη.

Η περιοχή της Ζέας έχει συγκεντρώσει το ενδιαφέρον των αρχαιολόγων. Το πρόγραμμα Λιμένα Ζέας (Zea Harbour Project) ήταν μια ελληνοδανική αρχαιολογική ανασκαφή που ξεκίνησε το 2002 υπό τη διεύθυνση του δρ. Μπγιορν Λοβέν (Bjørn Lovén), επιστημονικού συνεργάτη στο πρόγραμμα Θαλάσσιας Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου της Νότιας Δανίας. 

Ο στόχος του προγράμματος ήταν να ανασκάψει και να ερευνήσει τις αρχαίες αθηναϊκές ναυτικές βάσεις και τις οχυρώσεις τους. Επίσης στόχευε να ανακτήσει τον αθηναϊκό στόλο των τριήρων, που πιστεύεται ότι βρίσκεται στα αρχαία λιμάνια της Ζέας και της Μουνιχίας, που τώρα βρίσκονται στην Αττική. Η τελευταία ανασκαφή πραγματοποιήθηκε το 2012